Τα φαντάσματα του Θόδωρου Παπαγιάννη

Η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου στην BOOKPRESS την Τετάρτη 7 Δεκεμβρίου 2016

Τα φαντάσματα του Θόδωρου Παπαγιάννη, Έλσα Μυρογιάννη, Καλειδοσκόπιο 2016

Στην πολυπληθή κατηγορία του βιβλίου γνώσεων και στην υποκατηγορία των βιβλίων που προσφέρουν τις γνώσεις με λογοτεχνίζουσα μορφή ανήκουν Τα φαντάσματα του Θόδωρου Παπαγιάννητης Έλσας Μυρογιάννη, γραμμένα με ιδιαίτερο σεβασμό στο έργο και στη ζωή του καλλιτέχνη. Στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο η συγγραφέας μας αφηγείται τη ζωή του διάσημου γλύπτη Θόδωρου Παπαγιάννη, ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια. Παρακολουθεί τη ζωή του, τις εμπειρίες του, τις ευαισθησίες του, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη στα «Φαντάσματα», έργα που κατασκεύασε ο γλύπτης, Καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, από τα αποκαΐδια που βρήκε στο Πολυτεχνείο μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1991 κατά τη διάρκεια μαθητικών κινητοποιήσεων. 

Η Έλσα Μυρογιάννη αναδεικνύει τον πόνο και τους στοχασμούς που γεννήθηκαν στην ψυχή του καλλιτέχνη από την καταστροφή αυτή, καταστροφή όχι μόνο του πολιτισμικού μας παρελθόντος αλλά και του μέλλοντος. Η συμπερίληψη στην αφήγηση του κειμένου διαμαρτυρίας του Παπαγιάννη προσδίδει στο βιβλίο το στοιχείο του ντοκουμέντου, μεγιστοποιώντας την αληθοφάνεια της αφήγησης. Θεωρώ ότι το κείμενο αυτό του Θ. Παπαγιάννη θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνεται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των σχολείων για να ευαισθητοποιούνται οι νέοι για τα σύγχρονα ιστορικοπολιτικά γεγονότα και να προβληματίζονται, απολαμβάνοντας συνάμα την καθαρότητα του λόγου και τη λογοτεχνικότητα του κειμένου του γλύπτη. Τα «φαντάσματα που τρομοκρατούν τα όνειρά [τ]ου και αγριεύουν τον ύπνο [τ]ου» γίνονται ως έργα τέχνης «σύμβολα παρακμής ενός κόσμου που αλληλοσπαράσσεται και μιας πατρίδας που μοιάζει να μην έχει κανένα μέλλον». Τα λόγια του Παπαγιάννη πικρά αλλά και προφητικά είναι δυστυχώς τόσο επίκαιρα σήμερα.

Η συγγραφέας, ξεδιπλώνοντας τη ζωή του καλλιτέχνη, αποκαλύπτει μικρά μυστικά της ζωής του, εμπνεύσεις της τέχνης του από την ιδιαίτερη πατρίδα του, θέματα που τον απασχολούν, κυρίως όμως ανασυνθέτει τις σκέψεις και εκθέτει τους προβληματισμούς του και για την ερμηνεία των «φαντασμάτων» του. «Δεν ξέρω από πόσο μακριά μου έρχονται οι μορφές αυτές. Δεν ξέρω να πω τι ακριβώς εκφράζουν, αν είναι θεοί ή δαίμονες, αν είναι μυθικές μορφές ή ήρωες της ιστορίας, λαϊκοί αγωνιστές ή πνευματικοί άνθρωποι, εθνικοί ευεργέτες ή διδάσκαλοι του γένους, φαντάσματα του νου ή εφιάλτες. Πιθανόν να είναι κάτι από όλα αυτά», μας εξομολογείται. Το πολύτιμο φωτογραφικό υλικό που προέρχεται από το αρχείο του Θόδωρου Παπαγιάννη αποτυπώνει με τρόπο ανάγλυφο τα έργα του καλλιτέχνη και συνιστά το κυρίως κείμενο, που ο λόγος της Έλσας Μυρογιάννη σχολιάζει, ζωντανεύει και καθιστά οικείο στον αναγνώστη.

Η πορεία των φαντασμάτων από την πρώτη τους μορφή των τοτέμ, που ο γλύπτης τοποθέτησε μπροστά στο Πολυτεχνείο, εξελίσσεται σε σειρά από ανδρικές και γυναικείες μορφές καμωμένες και από άλλα υλικά που ανέσυρε από τον τόπο όπου είχαν πετάξει τα μπάζα από το Πολυτεχνείο και τις «έντυσε» με στοιχεία που παραπέμπουν στην παράδοση μας, αρχαία, βυζαντινή-χριστιανική, νεότερη-λαϊκή.

Η γνωριμία των μεγάλων παιδιών και νέων αλλά και των ενηλίκων με το έργο του Θόδωρου Παπαγιάννη γίνεται από τη συγγραφέα με ιδιαίτερη ευαισθησία, με λόγο καίριο και ακριβή, συγχρόνως όμως και τρυφερό. Παρά την τριτοπρόσωπη αφήγηση που επιλέγει η Μυρογιάννη η αναφορά στην καθημερινότητα του καλλιτέχνη, οι περιγραφές των τόπων όπου έζησε, καθώς και των ανθρώπων που γνώρισε αποδίδονται με λεκτική οικειότητα που παραπέμπει σε αυτοδιηγητικό λόγο, γεγονός που προσδίδει στο κείμενο το στοιχείο της αυθεντικότητας αλλά και της συναισθηματικής εμπλοκής και καθιστά την αφήγηση ιδιαίτερα ελκυστική για τον αναγνώστη. Η ιδιαίτερα φροντισμένη έκδοση των εκδόσεων Καλειδοσκόπιο συμβάλλει σημαντικά στην ποιοτική ανάδειξη του έργου ενός από τους μεγαλύτερους γλύπτες μας.

* Η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου είναι Ομ. Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.