Bookpress / «Ο πιο δυνατός άνθρωπος του κόσμου», του Δημήτρη Μπασλάμ (κριτική) / Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου / 12 Νοεμβρίου 2021

Ενδεικτικά θα μπορούσα να αναφέρω Το μπαλόνι της Ζένιας του Δημήτρη Αγγελή (εικον.Δημ. Αναστασίου), (Καλειδοσκόπιο 2019), Το πουλόβερ του Δημήτρη Μπασλάμ (εικον. Χαραλάμπους Χρύσω), (Καλειδοσκόπιο 2019),Το γεράκι στην καμινάδα των Ειρήνης Αγγέλη (εικον. Πέρσα Ζαχαριά), (Καστανιώτης 2020), Το μπάνιο μας του Φίλιππου Φωτιάδη (Μάρτης 2020), Κουράγιο του Αλέξη Κυριτσόπουλου (Κέδρος 2020), Ο Φοίβος και η Φάλαινα της Άννας Κουππάνου (εικον.Κέλλυ Ματαθία- Κόβο), (Πατάκης 2021) κ.ά.

Η αφήγηση της εικόνας παίζει ισάξιο ρόλο με τη λεκτική αφήγηση, αν όχι και μεγαλύτερο, αφού συχνά όχι μόνο την εμπλουτίζει σημειωτικά, αλλά και την ανασκευάζει, διευρύνοντας την προσληπτική ικανότητα του αναγνώστη.

Τα εικονογραφημένα αυτά βιβλία θίγουν ζητήματα, προβλήματα, καταστάσεις και συναισθήματα που η ανάγνωσή τους απαιτεί ανατρεπτική φαντασία και συναισθηματική ωριμότητα. Η αφήγηση της εικόνας παίζει ισάξιο ρόλο με τη λεκτική αφήγηση, αν όχι και μεγαλύτερο, αφού συχνά όχι μόνο την εμπλουτίζει σημειωτικά, αλλά και την ανασκευάζει, διευρύνοντας την προσληπτική ικανότητα του αναγνώστη. Είναι βιβλία που τα απολαμβάνει χωρίς «εκπτώσεις» ακόμη και ο ενήλικος. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και Ο πιο δυνατός άνθρωπος του κόσμου. 

Το βιβλίο αυτό, πολυεπίπεδο και πολυτροπικό, θίγει σοβαρά σύγχρονα ζητήματα και σχολιάζει στάσεις ζωής, όπως η αποφυγή ανάληψης ευθυνών, η ατολμία, η φυγοπονία και η έλλειψη πρωτοβουλίας, ενώ παράλληλα ασκεί κοινωνική κριτική σε φορείς επηρεασμού της κοινής γνώμης. Ο πυρήνας όλων των αφηγήσεων είναι η αντιμετώπιση ενός ανεξήγητου φαινομένου που έχει εμφανιστεί στην ήρεμη, μέχρι εκείνη τη στιγμή, πόλη της ιστορίας, μια συνηθισμένη πόλη που συναντάμε συχνά στη ζωή μας.

«Ένα Μεγάλο Στρογγυλό είχε πέσει – άγνωστο από πόσο ψηλά – ακριβώς στο κέντρο της πόλης».

Όλοι οι κάτοικοι αδυνατούσαν να ερμηνεύσουν το απροσδόκητο αντικείμενο που προέκυψε ξαφνικά στη ζωή τους και τους προκάλεσε έκπληξη, απορία, αβουλία, αναποφασιστικότητα, κυρίως όμως φόβο. Δεν έκαναν τίποτε για να το απομακρύνουν, μόνο σκέφτηκαν να αναζητήσουν τον πιο δυνατό άνθρωπο του κόσμου για να τους απαλλάξει από το Μεγάλο Στρογγυλό. Όλοι εκτός από έναν, ο οποίος παρατηρούσε επίμονα το παράξενο αντικείμενο και χωρίς φόβο, μόνο με περιέργεια, προσπαθούσε να κατανοήσει τα αίτια της πτώσης του. Ο συγγραφέας μάς δίνει το όνομά του, όχι τυχαία. Είναι ο κύριος Επιμένοντας. Προοικονομώντας την εξέλιξη και τη διαφαινόμενη λύση δίνει έμφαση στην προσωπικότητα του ήρωα αυτού, αντιδιαστέλλοντάς τον στην ουσία από όλους τους άλλους, τη μάζα των κατοίκων της πόλης, που αναζητούν τους ισχυρούς με την προσδοκία ότι θα τους σώσουν.

Εισάγοντας συμβολικές μορφές στην αφήγηση, ασκεί στην πραγματικότητα κοινωνική κριτική σε καθιερωμένες αντιλήψεις, οι οποίες συντηρούνται με τη διάδοση εδραιωμένων συνηθειών και νοοτροπιών που κυριαρχούν στη ζωή των ανθρώπων, καθώς και σε μέσα επιρροής της κοινής γνώμης, που παραπέμπουν στα ΜΜΕ της εποχής μας.

Μέσα σε ένα παραμυθικό - σουρεαλιστικό περιβάλλον ο Δημήτρης Μπασλάμ δημιουργεί τα «Πουλιά της Ζωηρής Ημέρας» που διαδίδουν τις φήμες που αυτά κουβαλούν. Εισάγοντας συμβολικές μορφές στην αφήγηση, ασκεί στην πραγματικότητα κοινωνική κριτική σε καθιερωμένες αντιλήψεις, οι οποίες συντηρούνται με τη διάδοση εδραιωμένων συνηθειών και νοοτροπιών που κυριαρχούν στη ζωή των ανθρώπων, καθώς και σε μέσα επιρροής της κοινής γνώμης, που παραπέμπουν στα ΜΜΕ της εποχής μας. Και οι δύο αυτές μορφές διαμόρφωσης αντιλήψεων (Πουλιά της Ζωηρής Ημέρας – Φήμες) έχουν τον τρόπο να επηρεάζουν ευρύτερα σύνολα πολιτών και προσπαθούν να τους πείσουν στο να πάρουν αποφάσεις που αυτές με τον θελκτικό τρόπο τους προωθούν, χωρίς να είναι βέβαιο ότι είναι και οι ορθότερες.

Κοινωνικός προβληματισμός με χιούμορ και φαντασία 

Στο αφήγημά του αυτό ο συγγραφέας, χρησιμοποιώντας παραμυθικά σύμβολα ή μυθολογικά στοιχεία, με ά-λογο συχνά τρόπο, με χιούμορ και με δημιουργική φαντασία απομυθοποιεί τους όποιους ισχυρούς. Όλες οι προτεινόμενες λύσεις των «Πουλιών της Ζωηρής Ημέρας» είναι αναποτελεσματικές και η φήμη που τις ακολουθεί διαψεύδεται.

Η αναζήτηση «ισχυρών» και η ανάθεση σ’ αυτούς της σωτηρίας των κατοίκων συνιστούν το δεύτερο κομβικό σημείο που με ιδιαίτερη αφηγηματική τέχνη, με αυτόνομες αλλά και συνδεόμενες αφηγήσεις και με χρήση συμβόλων πραγματεύεται ο συγγραφέας. Η παρουσίαση των ισχυρών πραγματοποιείται όχι μόνο με την εξωτερική περιγραφή τους που ενισχύεται από την ευρηματική εικονογράφηση η οποία συμβάλλει στην ανάδειξη των ικανοτήτων τους, αλλά και με τον λόγο του κειμένου, συχνά ασθματικό, που εκφέρεται με επαναλήψεις λέξεων, με σύντομες προτάσεις, πολλές φορές ονοματικές, οι οποίες αναδεικνύουν τον εσώτερο κόσμο των ηρώων.

«Άρχισαν να χτυπούν τα χέρια τους στο στήθος. Αργά, ρυθμικά, συγχρονισμένα. Γύριζαν το κεφάλι τους μία δεξιά, μία αριστερά. Αργά, ρυθμικά, συγχρονισμένα και οι τρεις».

Οι ισχυροί εκπροσωπούν ποικίλες μορφές δύναμης και ισχύος: Οι Γίγαντες με τα Μουστάκια είναι εκφραστές απίστευτης, φανταστικής δύναμης, οι δυνατοί αλλά ανέμελοι και αναποτελεσματικοί Ελέφαντες της γενιάς των Λούις απλώς διασκέδαζαν, οι Χοντροκέφαλοι που φτύνουν, σοφοί με τεράστια γυαλιά «είχαν διαβάσει, λένε, όλα τα βιβλία που υπήρχαν στη μεγάλη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας», αλλά εστερούντο κριτικής ικανότητας, οι Άνθρωποι της Αφάνειας, τα τέσσερα αδέρφια, χωρίς ανθρώπινη μορφή, χάθηκαν στην πορεία εξέλιξης του ανθρώπου, έγιναν άνεμοι, που, καθώς δρούσαν χώρια, δεν κατάφερναν τίποτα, οι Δεκατρίδυμοι Χορευτές, πάντα διακοσμητικοί, οι Μη μου άπτου, οι επιστήμονες, γοήτευαν με τις εφευρέσεις τους και τέλος τα Καπέλα μάγευαν με τον λόγο τους τα πλήθη∙ τα καπέλα, σύμβολα εξουσίας που όποιος τα φορά νομίζει πως είναι σπουδαίος.

‘Ολοι αυτοί οι μυθικοί εκπρόσωποι της δύναμης, σύμβολα κοινωνικών ομάδων χωρίς τόλμη, κρίση και αποφασιστικότητα δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη επίλυσης του προβλήματος. Το πρόβλημα, το Μεγάλο Στρογγυλό ήταν πάντα εκεί. Ο κύριος Επιμένοντας είναι πάντα παρών στις προσπάθειες όλων των ισχυρών αλλά αδύναμων στην ουσία ανθρώπων και σχολιάζει κριτικά τη στάση τους απέναντι στο πρόβλημα. Ο ίδιος επίμονα προσπαθεί και αγωνίζεται να μετακινήσει το Μεγάλο Στρογγυλό και να απαλλάξει την πόλη από τις ενδεχόμενα απρόβλεπτες παρενέργειες της παρουσίας του. Όμως και αυτός δεν τα καταφέρνει. Ωστόσο, δεν μένει άπραγος. Δεν είναι δειλός. Τολμά. Πειραματίζεται.

Ο Δημήτρης Μπασλάμ είναι µουσικός, ενορχηστρωτής και παραγωγός. Συνθέτει µουσική για το θέατρο και τον κινηµατογράφο. Το 2012-2016 δίδαξε στο Τµήµα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής του ΤΕΙ Ηπείρου. Το 2005 κυκλοφόρησε το πρώτο του παραμύθι, «Ο γαργαληστής». Γράφει ιστορίες, µουσική και στίχους για παιδιά και εφήβους. Το 2013 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου για τη «Θυμωμένη Μπετονιέρα», για το οποίο, όπως και για τα «Πιθανότητες» (2017) και «Το Πουλόβερ» (2019) απέσπασε την τιμητική διάκριση White Raven της Διεθνούς Βιβλιοθήκης Νεότητας του Μονάχου.

Το τέλος της ιστορίας, όπως στην ευριπίδειο τραγωδία, το δίνει ο Από Μηχανής Θεός. Είναι αυτός που δημιούργησε το πρόβλημα και είναι αυτός που απαλλάσσει τους κατοίκους από αυτό. Η εμφάνιση ενός προβλήματος, οποιουδήποτε προβλήματος, απαιτεί λύση. Η αντιμετώπιση και η προσπάθεια επίλυσής του προϋποθέτει θάρρος, τόλμη , αποφασιστικότητα, συνεργασία των ανθρώπων. Τα λόγια του από μηχανής θεού είναι χαρακτηριστικά για τη λύση του «δράματος», δείχνοντας και τον μόνο άνθρωπο που προσπάθησε με την επιμονή ,την περιέργεια και το θάρρος του να κάνει κάτι:

«Το Μεγάλο Στρογγυλό θα φύγει. Εγώ το έφερα, εγώ το παίρνω. Μείνατε όλοι άπραγοι. Όλοι εκτός από έναν. Ξέρει ποιος είναι. Ξέρει τι είναι. Οι υπόλοιποι θα μείνετε όπως είστε. Άπραγοι, άβουλοι, φοβισμένοι. Ίσως για πάντα, ίσως όχι. Εξαρτάται από σας».

Το βιβλίο αυτό διατρέχει ένας κοινωνικός και φιλοσοφικός σχολιασμός με προβολή και στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. Παρά τα παραμυθικά και μυθολογικά της στοιχεία, η ιστορία γραμμένη με φαντασία και χιούμορ, συνδέοντας ρεαλιστικές και υπερρεαλιστικές καταστάσεις που καθιστούν ανοίκεια αλλά και ελκυστική την αφήγηση, ασκεί κριτική σε μερίδα ανθρώπων αδιάφορων, άβουλων να παρέμβουν, να αναλάβουν ευθύνες και να δώσουν λύση σε κάθε δύσκολη κατάσταση που θα παρουσιαστεί.

Η εικονογράφηση της Ντανιέλας Σταματιάδη, με την ένταση και αντίθεση των χρωμάτων, με υπερρεαλιστικά στοιχεία, με την κίνηση των μορφών, με τον διάλογο της εικονιστικής λεπτομέρειας με το κείμενο, όχι μόνο συνομιλεί με αυτό, αλλά ενισχύει την έκπληξη του αναγνώστη και τη χιουμοριστική, κριτική θέση του κειμένου.

Στην πρωτοτυπία του βιβλίου συμβάλλουν σημαντικά το μακρόστενο σχήμα του, η πολυτροπικότητα του κειμένου (οι τύποι της γραμματοσειράς, η ποιότητα του χαρτιού) και της εικονογράφησης με αποτέλεσμα την ενεργητικότερη συμμετοχή του αναγνώστη στην προσέγγιση του κειμένου, καθώς και η όλη τυποτεχνική του εμφάνιση, που είναι ιδιαίτερα φροντισμένη από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο.

*Η Άντα Κατσίκη- Γκίβαλου είναι Ομ. καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α.