Ο Αναγνώστης / Brain storming: Μικρασιατική καταστροφή στην παιδική λογοτεχνία / Μαρίζα Ντεκάστρο / Μάρτιος 2022

Με φόντο τον πόλεμο στην Ουκρανία, και στην αντίληψη μιας επετειακής λογικής, όπως συνέβη με τα παιδικά βιβλία του 2004, έτους των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας και πέρσι για το 1821, όσα έχουν θέμα τη Μικρασιατική καταστροφή αποκτούν νέα επικαιρότητα και θα διαβαστούν οπωσδήποτε σε σχολικές τάξεις και βιβλιοθήκες σε αναγνωστικά προγράμματα φιλαναγνωσίας.

Πώς παρουσιάζεται λοιπόν σήμερα το 1922 στα παιδικά/νεανικά βιβλία μέσω της μυθοπλασίας, ώστε να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο γνώσης και διαχείρισης αυτών των γεγονότων που θα παρακινήσει τους νεαρούς αναγνώστες να συζητήσουν και να αναπτύξουν προβληματισμούς για τον πόλεμο, τους πρόσφυγες, τις μειονότητες, τα δικαιώματα, τις διεκδικήσεις, τη διεθνή πολιτική σκακιέρα;

Διατρέχοντας τα ελληνικά παιδικά βιβλία, είναι κοινή διαπίστωση ότι η παιδική λογοτεχνία έχει, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, μια διαπαιδαγωγική και επιμορφωτική διάσταση η οποία διαπνέεται από εθνική χροιά και έχει την πρόθεση, ανάμεσα σε άλλα, να υπενθυμίσει και να διατηρήσει τις πολιτισμικές παραδόσεις του ελληνισμού (έθιμα, ορθοδοξία) και την ιστορική μνήμη.

Από τον μακρύ κατάλογο των σχετικών βιβλίων, θα αναφερθώ σε εννέα καινούριες εκδόσεις και μία σημαντική επανέκδοση.

Μυθιστορήματα

Διαβάζοντας, διαπίστωσα να έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά, με πρώτο τα ιστορικά γεγονότα να καταγράφονται στο λογοτεχνικό σώμα τους μέσα από αφηγηματικές περιγραφές και διαλόγους που αξιοποιούν ιστορικά τεκμήρια στο πλαίσιο οικογενειακών ιστοριών/αυτοβιογραφικών ενθυμήσεων και ημερολογιακών καταγραφών.

Στη σκιά του Κεμάλ και των γεγονότων, οι αφηγήσεις αξιοποιούν διαφορετικές τεχνικές:

• Εναλλαγές στα πρόσωπα που αφηγούνται και στην οπτική γωνία που υιοθετείται κάθε φορά
• Πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις σύγχρονες με τα γεγονότα- παιδιά του τότε (παππούδες -γιαγιάδες σήμερα) που διηγούνται στους απογόνους τους με την απόσταση του χρόνου όσα έζησαν
• Φανταστικούς αντιπροσωπευτικούς χαρακτήρες ντόπιων Ελλήνων και Τούρκων, επώνυμες προσωπικότητες -Χρυσόστομος, πολιτικοί και στρατιωτικοί, ανώνυμοι στρατιώτες, κ.ά.
• Τέλος, χρησιμοποιούνται συνδετικοί κρίκοι που δένουν την πλοκή, δηλ. κειμήλια που συντηρούν και επικαιροποιούν τη μνήμη.

Οι χαρακτήρες

Οι ενήλικοι, άνδρες και γυναίκες, αγωνιούν για τη δραματική κατάσταση, αναπολούν τη ζωή που κινδυνεύει να χαθεί, ή ζώντας ένα δύσκολο παρόν αναφέρονται με νοσταλγία στο παρελθόν που χάθηκε.

Οι ενήλικοι προστατεύουν τα μικρότερα παιδιά, τα οποία παρατηρούν και σχολιάζουν προσπαθώντας να καταλάβουν τι συμβαίνει. Όταν πυκνώνουν τα δραματικά γεγονότα, τα παιδιά μοιραία περνούν απότομα από την ανεμελιά και την παιδικότητα στη ενηλικίωση πριν την ώρα τους. Τα περισσότερα είναι κορίτσια.

[...]

Τα περισσότερα μυθιστορήματα επιδιώκουν την πρόκληση έντονων συναισθημάτων και συγκίνησης για τα δραματικά που υπέστησαν οι Μικρασιάτες. Οι σκηνές της καταστροφής σοκάρουν χωρίς αμφιβολία τους αναγνώστες, επειδή τα ίδια τα περιγραφόμενα είναι επί της ουσίας τραγικά ανεξάρτητα από το πώς τα αποδίδουν οι συγγραφείς.

Στην πλειονότητά τους τα σχετικά μυθιστορήματα έχουν δοσμένη και επαναλαμβανόμενη πλοκή- το πριν, το κατά τη διάρκεια, το μετά. Επεξεργάζονται και γράφουν όσα πρέπει να ειπωθούν ώστε να διεκπεραιωθούν όλες οι όψεις των γεγονότων- συνοπτικά, πώς ζούσαν οι Μικρασιάτες, πώς επέζησαν, τι έχασαν, πώς ξανάφτιαξαν τη ζωή τους. Το αποτέλεσμα είναι ότι δημιουργούν την αίσθηση πως έχεις ξαναδιαβάσει κάπου αλλού την ίδια ιστορία.

Χωρίς λοιπόν να πρωτοτυπούν, η αδύναμη μυθοπλασία αναπλάθει τα γεγονότα με πρόθεση να διδάξει τι συνέβη. Ο διδακτισμός είναι άμεσος καθώς απορρέει από τις επιβεβλημένες και λεπτομερείς πληροφορίες που υποστηρίζουν το περιεχόμενο, αλλά και έμμεσος αφού προσανατολίζει ιδεολογικά τον αναγνώστη (π.χ. ο λαμπρός πολιτισμός της Ιωνίας, οι αρχαίοι συγγραφείς, η γη των προγόνων μας, κλπ).

[...]

Τζιέρι μου, 1922, της Φωτεινής Στεφανίδη.

Πόσες φορές δεν ρωτήσαμε τους δικούς μας για το ένα και τ’ άλλο της ζωής τους, και πόσες άλλες τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας εμάς, θέλοντας να μάθουν, έστω και ανάκατα, ποιοι είμαστε και τι ζήσαμε. Στο πυκνό συναισθημάτων ολιγοσέλιδο βιβλίο, η συγγραφέας, το τζιέρι, κουβεντιάζει με τη γιαγιά της δύο μήνες προτού τη χάσει, και δένει σε τρία σύντομα κεφάλαια –πριν, τότε, μετά την Μικρασιατική καταστροφή- τις ασύνδετες ενθυμήσεις της, συνθέτοντας την οικογενειακή και την προσωπική της ιστορία. Όπως η Λίλη Λαμπρέλλη, έτσι και η  Φωτεινή Στεφανίδη έχει το χάρισμα να γράφει αισθαντικά, όπως άλλωστε ζωγραφίζει!

[...]

Εικονογράφηση

Οι εικονογραφήσεις των βιβλίων μπορούν να διαβαστούν ως παράλληλο κείμενο. Μέσω των εικόνων, ο αναγνώστης μπαίνει στη ‘συνθήκη’, δηλ. αντλεί πληροφορίες για την εποχή, μαθαίνει, συνδυάζει ήδη αποκτημένες γνώσεις, κάνει αναγωγές.

Όλοι ανεξαιρέτως οι καλλιτέχνες που εικονογραφούν έχουν ως βάση φωτογραφικά ντοκουμέντα της περιόδου, τα οποία μεταμορφώνουν εικαστικά διατηρώντας στοιχεία τους.

Συνοψίζοντας:

Με φόντο την ανάκληση και τη διατήρηση της μνήμης, κεντρική αφηγηματική γραμμή είναι η αφύπνιση του αναγνώστη- το πριν- με τη χρονολογική παρουσίαση των γεγονότων και τις περιγραφές της ζωής των Μικρασιατών, το κατά τη διάρκεια -η σκληρότητα του πολέμου και τα δεινά των Μικρασιατών τις μέρες της καταστροφής, η προσφυγιά, οι δυσκολίες της εγκατάστασης στην Ελλάδα, η νοσταλγία και οι αναμνήσεις- το μετά. Και το κάνουν με τόση συνέπεια που η συνδυασμένη ανάγνωσή τους θα μπορούσε να υποστηρίξει ένα ευρύ αναγνωστικό πρόγραμμα λογοτεχνίας με θέμα τη Μικρασιατική καταστροφή.

 

Πηγή:

https://www.oanagnostis.gr/brain-storming-mikrasiatiki-katastrofi-stin-paidiki-logotechnia-tis-marizas-ntekastro/