Bookpress / ««Σαλιγκάρι και φεγγάρι»: ποίηση που σέβεται τα παιδιά» / Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου / 3 Φεβρουαρίου 2019

Γράφει η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου στο Bookpress για το βιβλίο "Σαλιγκάρι και Φεγγάρι" του Κυριάκου Χαραλαμπίδη.

«Ποιητική συλλογή του Κυριάκου Χαραλαμπίδη που απευθύνεται σε παιδιά, γεγονός εξαιρετικά σημαντικό, γιατί μας προσφέρει μιαν άλλη όψη ενός από τους κορυφαίους Έλληνες ποιητές». 

Η ποίηση με τα ταχταρίσματα και τα νανουρίσματα είναι το πρώτο λογοτεχνικό είδος με το οποίο έρχεται σε επαφή το παιδί από τη βρεφική του ηλικία, και αυτό δεν είναι τυχαίο. Το ενεργοποιεί ρυθμικά αλλά και το χαλαρώνει, ενώ το εισάγει στην κατανόηση αφηρημένων εννοιών μέσα από την οπτικοποίησή τους με την προσωποποίηση, την εικονοποιία και κυρίως τη μεταφορά. Η παιδική ποίηση είναι ίσως το δυσκολότερο λογοτεχνικό είδος, καθώς εύκολα ο δημιουργός καταφεύγει στο διδακτισμό, τη ρυθμική ευκολία ή την απλοϊκότητα νοημάτων που καθιστούν τον ποιητικό λόγο κοινότοπο και συχνά άτεχνο, γιατί νομίζει ότι μ' αυτόν τον τρόπο επικοινωνεί καλύτερα με τον μικρό αναγνώστη. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο στα Ανθολόγια όσο και στα βιβλία της Γλώσσας του Δημοτικού η ποίηση εκπροσωπείται κυρίως από ποιήματα καταξιωμένων δημιουργών, όπως είναι οι Σολωμός, Παλαμάς, Καβάφης, Ελύτης, Σεφέρης, Βρεττάκος, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Χαραλαμπίδης, που φέρνουν σε επαφή τους μικρούς αναγνώστες με έργα αισθητικώς αρτιωμένα, διευρύνουν τους ορίζοντές τους και συνάμα τους τέρπουν. Ακόμη, με τον ρυθμό και την αρμονία της ποιητικής έκφρασης και την εικονοπλασία της στροφής η ποίηση επικοινωνεί πιο άμεσα από τον πεζό λόγο με το παιδί-αναγνώστη, ενισχύει τη σχέση του με τη μουσικότητα των λέξεων, ενώ συμβάλλει στην καλλιέργεια της δημιουργικής φαντασίας και στην κοινωνική ευαισθητοποίησή του.

Το Σαλιγκάρι και φεγγάρι είναι η μόνη ποιητική συλλογή του Κυριάκου Χαραλαμπίδη που απευθύνεται σε παιδιά, γεγονός εξαιρετικά σημαντικό, γιατί μας προσφέρει μιαν άλλη όψη ενός από τους κορυφαίους Έλληνες ποιητές. Το έργο του έχει τιμηθεί τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, έχει μεταφραστεί στο εξωτερικό σε πολλές γλώσσες και έχει γίνει αντικείμενο μελέτης από πανεπιστημιακούς και κριτικούς.

Ο τίτλος της συλλογής, με το συνταίριασμα δύο λέξεων, σαλιγκάρι και φεγγάρι, που εκφράζουν δυο πραγματικότητες φαινομενικά απομακρυσμένες μεταξύ τους, παραπέμπει στον υπερρεαλισμό και στις νέες σημασιολογικές χρήσεις που αποκτούν οι λέξεις σε ένα γλωσσικό περιβάλλον όπου φαντασία και πραγματικότητα γίνονται ένα. 

Ο τίτλος της συλλογής, με το συνταίριασμα δύο λέξεων, σαλιγκάρι και φεγγάρι, που εκφράζουν δυο πραγματικότητες φαινομενικά απομακρυσμένες μεταξύ τους, παραπέμπει στον υπερρεαλισμό και στις νέες σημασιολογικές χρήσεις που αποκτούν οι λέξεις σε ένα γλωσσικό περιβάλλον όπου φαντασία και πραγματικότητα γίνονται ένα. Ο Χαραλαμπίδης, χρησιμοποιώντας πολλά χαρακτηριστικά του αισθητικού αυτού ρεύματος, δίνει άλλη διάσταση στην καθημερινότητα του παιδιού και ανοίγει τους ορίζοντες του νου του και της φαντασίας. Τα δύο ουσιαστικά του τίτλου, απομακρυσμένα από την καθημερινή χρηστική τους σημασία, τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο αποκτούν νέες δυνατότητες συσχετισμών. Η συνάντησή τους συντελείται μέσα σε ένα «μαγνητικό πεδίο» όπου η αμοιβαία έλξη τους καθορίζεται αντικειμενικά από συνειρμούς που δημιουργούν μιαν αλληλουχία. Κάποιους συνειρμούς υποβάλλει ο ποιητής, όπως με το στίχο «στρώνουν ασημί μετάξι» –το σαλιγκάρι με το σάλιο του στη γη, το φεγγάρι με το φως του στον ουρανό–, ενώ άλλους συμπληρώνει ο αναγνώστης ή ο εικονογράφος με τη φαντασία του. Ο ίδιος ο ποιητής, σχολιάζοντας την εικόνα του εξωφύλλου, μας εξομολογήθηκε τη δική του προσέγγιση: «Στην εικόνα του εξωφύλλου το φεγγάρι φαίνεται να αποτελεί το κέλυφος του σαλιγκαριού και να εξαρτά την ύπαρξή του από το μαλακό γαστερόποδο, που το σέρνει μαζί του και το πάει όπου θέλει αυτό. Φανταστείτε ένα ολόγιομο φεγγάρι να το σηκώνει απάνω του ένα σαλιγκάρι! Αυτό το ταπεινό ζωντανό που σέρνεται στο χώμα και που δεν παύει στη συγκεκριμένη περίπτωση να αποτελεί με την ευπάθειά του εκείνο που δίνει και στο φεγγάρι ψυχή. Σαλιγκάρι και φεγγάρι μάς χαρίζουν τη διάσταση ενός κόσμου που ξεκινά από τη γη για να καταλήξει στον ουρανό. Και τα δυο αυτά μαζί, το ταπεινό και το υψηλό, χαράζουν μια κοινή πορεία».

Η ποιητική αυτή συλλογή αποτελείται από είκοσι τέσσερα ποιήματα που αναφέρονται στον κόσμο του παιδιού, στα ενδιαφέροντά του, στην καθημερινότητά του, στη σχολική και κοινωνική ζωή, στη μυθολογία και τη σύγχρονη ιστορία. Παράλληλα προβάλλει, με αφοπλιστική αθωότητα, πανανθρώπινες αξίες και ιδανικά.

Ο Χαραλαμπίδης, διατηρώντας πολλά υφολογικά χαρακτηριστικά της δόκιμης ποιητικής του τέχνης, όπως το χιούμορ, τη λεπτή ειρωνεία, το υπερρεαλιστικό στοιχείο, την αντιστροφή της πραγματικότητας, τα διακείμενα, την επιγραμματικότητα, τον αιφνιδιασμό του απρόοπτου, με λυρικό και κατά κανόνα παιγνιδιάρικο ύφος συνομιλεί με τον μικρό αναγνώστη. Κύριος στόχος του η ευχαρίστηση και η διασκέδαση του δέκτη μέσα από έναν ποιητικό λόγο υψηλής αισθητικής, ο οποίος διεισδύει στην ψυχή του καθιστώντας τον πρόθυμο και ισότιμο συνομιλητή του.

Η παιδικότροπη ποίησή του, μαστορεμένη, ρέουσα και μορφικά απλή, προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις που διαφοροποιούνται ανάλογα με τις εμπειρίες του παιδιού, βιωματικές και αναγνωστικές, και την πνευματική και ψυχοσυναισθηματική του ωρίμαση, γι' αυτό και μπορεί να διαβαστεί από ευρεία ηλικιακή γκάμα παιδιών. Εκπλήσσοντας το παιδί με απροσδόκητες εικόνες ή μεταφορές, ο ποιητής αποκαλύπτει υφολογικά του χαρακτηριστικά, όπως αυτό του αιφνιδιασμού που προκαλείται από την αντιστροφή της λογικής χρήσης των λέξεων:

Αν σου δώσω ένα τραγούδι
θα μου πεις ένα λουλούδι;
Αν ψαρέψω δυο λιθάρια
θα ζηλέψουνε τα ψάρια;
(«Πέφτει τόπι»)

Η αντιστροφή της πραγματικότητας κυριαρχεί στα περισσότερα ποιήματα της συλλογής, που με τον ανιμισμό, καθώς και με τη λεξιπλαστική δύναμη του Χαραλαμπίδη, χαρίζουν μιαν απροσδιόριστη φρεσκάδα, υποβάλλουν στο παιδί εκλεπτυσμένη αισθητική ποιότητα, προκαλούν το γέλιο του, διευρύνουν τα όρια της φαντασίας του και ενεργοποιούν την κριτική του σκέψη. Έτσι, η καθημερινότητα αποκτά στοιχεία ιδωμένα με παρθένα ματιά, και το περιβάλλον, φυσικό και κοινωνικό, μετατρέπεται σε μαγεία παράξενων εικόνων και συναισθημάτων:

Ένα πουλάκι μ' ένα μπαστούνι
και μια κιθάρα μ' ένα λαγό,
ένα ζουζούνι μ' ένα κουδούνι
και μια γοργόνα μ' ένα φανό
ζητούν να μ' εύρουν, ψάχνουν για μένα
σε γη, σε πέλαγα κι ουρανό».
(«Διάλειμμα»)

Μια κατηγορία ποιημάτων, ιδιαίτερα ελκυστική, είναι αυτή που αναφέρεται με χαριτωμένο τρόπο σε στοιχεία της γραμματικής ή σε σημεία στίξεως και μετατρέπει την πληροφορία σε παιχνίδι. Στα ποιήματα «Θαυμαστικό», «Άνω τελεία», «Το Άλφα και το Ωμέγα», «Ο πόλεμος της Ωμεγαβήτας», με το παιχνίδι των εικόνων, που εντυπώνουν ανάλαφρα και παιδαγωγικά στο παιδί ιδιότητες των σημείων αυτών, συνυφαίνονται και συναισθήματα, αξίες ή ιδέες ιδιαίτερα σημαντικές. Στην κατηγορία ποιημάτων που στοχεύουν στην πληροφόρηση ανήκουν και δύο «Για το σέλινο» και «Για τη μέλισσα». Αυτά, μαζί με το «Τρελό Καρναβάλι», τα έγραψε ο Χαραλαμπίδης για τη μικρούλα τότε κόρη του Δάφνη και τώρα για την εγγονούλα του Ειρήνη, για να τα απαγγείλουν στο σχολείο. Και εδώ ο ποιητής μετατρέπει την απόκτηση γνώσεων σε ευχάριστη και παιγνιώδη διαδικασία. Το ίδιο το Καρναβάλι, κάτω από τη μάσκα του δίνει την αφορμή να παίξει ο αφηγητής με σύγχρονες καταστάσεις ή και μυθικά πρόσωπα, όπως τον Οδυσσέα και τον Πολύφημο, που τα συμπλέκει με τη ζωή.

Ωστόσο ο ποιητής χειρίζεται με λυρισμό και θέματα της καθημερινής ζωής, όπως τη σχέση των παιδιών με τα ζώα, όπου και σ' αυτά διεισδύουν συναισθήματα αγάπης και αποδοχής του διαφορετικού.

Έχω ένα μικρό σκυλάκι
όμορφο και χαρωπό,
έχει μπλε το 'να ματάκι
και το άλλο καστανό.
[...]
Με το φίλο του το γάτο
στο γρασίδι τ' ουρανού
ζωγραφίζουνε τον ήλιο
με μια μύτη μολυβιoύ.
(«Το σκυλάκι μου»)

Ο μύθος και η ιστορία, οικείες θεματικές στο ποιητικό και δοκιμιακό έργο του Χαραλαμπίδη, τον απασχολούν και στα «παιδικά» του ποιήματα «Αφροδίτη», «Αμμόχωστος» και «Πάνω απ' την πόλη», με αναφορές τόσο στην ελληνική μυθολογία όσο και στη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου, και ιδιαίτερα στην εισβολή του 1974 και την καταστροφή της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Αμμοχώστου. Με συγκρατημένη συγκίνηση και εύκολα αναγνωρίσιμα από το παιδί-αναγνώστη σύμβολα, τον μυεί σε μια από τις συγκλονιστικότερες στιγμές της ιστορίας μας.

Ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης αγκαλιάζει με αστείρευτη αγάπη τα παιδιά και με τη συλλογή αυτή απευθύνεται σ' αυτά, προσκαλώντας τα σε μια συνομιλία με τη δικιά του παιδική ψυχή. Συγκεφαλαιώνουμε λέγοντας ότι τα ποιήματά του δημιουργούν ένα ιδιαίτερα ευχάριστο και παιγνιώδες ποιητικό περιβάλλον και τα εξοικειώνουν με τον ποιητικό λόγο και ρυθμό, με χαμογελαστή πάντα διάθεση, απροσδόκητες εικόνες και μεταφορές. Ακόμη, διεγείρουν τη φαντασία τους, διευρύνουν τη λογική τους, τα «ψυχαγωγούν» με την αρχαία του όρου σημασία και τα καλλιεργούν –το υπογραμμίζουμε– αισθητικά.

Το Σαλιγκάρι και φεγγάρι αποτελεί σταθμό στην ποίηση για παιδιά, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ανανέωσή της.

* Η ΆΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ είναι Ομότιμη καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

→ Το κείμενο που δημοσιεύεται εδώ είναι το Επίμετρο της έκδοσης. 

---