Elniplex / Με το ίδιο όνομα, του Μάνου Κοντολέων (εικ.: Φωτεινή Στεφανίδη) / Απόστολος Πάππος / 5 Απριλίου 2023

Η λογοτεχνία για παιδιά είναι μια σοβαρή υπόθεση που προχωρά μπροστά ο Μάνος Κοντολέων και ομορφαίνει η Φωτεινή Στεφανίδη.

Περί τίνος πρόκειται

Όταν μετακόμισαν οι γονείς του, καθηγήτρια σε πανεπιστήμιο ξένης χώρας η μαμά, γραφίστας ο μπαμπάς, πήγε κι εκείνος ο εντεκάχρονος μαζί τους. Μετακόμισε κι άλλος όμως. Ο συγγραφέας παππούς, πνιγμένος από την πόλη, πήγε να μείνει στο πέτρινο εξοχικό σπίτι τους, χτισμένο στην πλαγιά ενός βουνού, και με το όνομα του κτήματος να είναι Τέσσερεις εποχές, σαν τη ζωή τ’ ανθρώπου. Αμπέλια, κερασιές, φιλύρες κι άνθη πορτοκαλιάς. Μυρωδιές παντού. Και ιστορίες. Πολλές ιστορίες. Συγγραφέας ήταν παππούς, το είπαμε. Συγγραφέας και ο εγγονός του, με το ίδιο όνομα.

Σε κίτρινους φακέλους έφταναν οι ιστορίες του παππού. Για να τις διαβάσει ο εγγονός. Και όταν κάποτε ξέσπασε φωτιά που έκαψε πολλά βουνά και πλαγιές της πατρίδας, ήρθε η ώρα για την πρώτη ιστορία, εκείνη με τη φλαμουριά που προτού γίνει δέντρο ήταν κάποτε κάτι άλλο.

“Εγώ θα φτιάξω το σπίτι μου ξανά… Και η Φύση το δικό της! Το όνειρό μας θα γίνει πραγματικότητα… Και τότε και οι δυο θα σε φωνάξουμε να έρθεις και πάλι… ” μου υποσχέθηκε ο παππούς.

Όλες οι ιστορίες του παππού ήταν για δέντρα. Και μέσα από αυτά για τα συναισθήματα και τα μεγάλα όνειρα της ζωής. Η ελιά για τη φιλευσπλαχνία. Το αμπέλι για το γέλιο. Τα ζουμπούλια για το δάκρυ. Τα γαρίφαλα για την επανάσταση, τα κυκλάμινα για την ταπεινοφροσύνη και ο πλάτανος για τα γηρατειά. Το πουρνάρι για τον θυμό. Και η ιτιά για τη θλίψη. Κλαίουσα.

Έφτασε τα δεκάξι ο εγγονός. Περίμενε πάντα έναν κίτρινο φάκελο με μια καινούρια ιστορία. Και ήρθε. Η ιστορία της πορτοκαλιάς. Ή πώς γίνεσαι αυτό που έχεις ονειρευτεί!

Εστιάζοντας

Στην Ελλάδα συναντάμε τη Φιλύρα την αργυρόφυλλο, τη γνωστή μας ως φλαμουριά ή φλαμούρι. Πρόκειται για μεγάλου ύψους σκιερά, φυλλοβόλα δέντρα με καρδιόσχημα φύλλα και αρωματικά λουλούδια που γεμίζουν άνοιξη και καλοκαίρι τα κλαδιά και ακολουθούν την πορεία των εποχών. Τα λουλούδια της φλαμουριάς προσφέρουν άφθονη τροφή στις μέλισσες, άρα χαρά στους μελισσοκόμους και ένα γνωστό καθαρτικό, εφιδρωτικό και αποτοξινωτικό αφέψημα στους ανθρώπους∙ το τίλιο.

Πριν γίνει δέντρο, λέει η ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφη, μητέρα του κένταυρου Χείρωνα, θεότητα της ανάρρωσης, της αναδιάταξης, της ευωδιάς. Όταν την ερωτεύτηκε ο Κρόνος, για να διαφύγει της προσοχής της παντογνώστριας συζύγου Ρέας που όλα τα ανακάλυπτε, μεταμορφώθηκε σε άλογο, έτσι όταν συνευρέθηκε με τη Φιλύρα, γεννήθηκε ένα πλάσμα παράξενο, μισός άνθρωπος και μισός άλογο: ο κένταυρος Χείρων! Ο Κρόνος ντράπηκε και ως συνήθιζαν οι θεοί τότε, διέφυγε της δυσκολίας της στιγμής μεταμορφώνοντας την πανέμορφη Φιλύρα στο ομώνυμο δέντρο που θα το συναντήσει κανείς σε Ευρώπη, Ασία και αλλού.

Κι είναι μετά τη φιλύρα και η πορτοκαλιά, αυτό το ευλογημένο εσπεριδοειδές της μεσογειακής και όχι μόνο γης με τις θυσανωτές ρίζες και τον ηλιόμορφο και ηλιοφώτιστο καρπό που τραβά με το βάρος του τα κλαδιά προς τα κάτω αλλά εκείνα αντέχουν, όπως οι άνθρωποι αντέχουν το βάρος της ομορφιάς και της ευωδιάς, των κόπων και κάποτε των βασάνων. Και καρποφορούν κάπου 80 και 100 χρόνια, όσα δηλαδή περίπου κι οι άνθρωποι. Μια πορτοκαλιά και ένας άνθρωπος μπορούν να γεννηθούν και να πάψουν μαζί. Να βηματίσουν αργά σταθερά, από το απάγκιο και το ημίφως ενός βαθιού φαραγγιού μέχρι την ανοιχτωσιά όπου ο ήλιος σε βλέπει και το πλάτωμα όπου το φως δεν θα δυσκολευτεί να σ’ εύρει.

Τη φύση προτάσσει ως παντοκράτειρα της ζωής ο Μάνος Κοντολέων. Τη φύση και τις αγεωμέτρητες εκφάνσεις και αγέρωχες επινοήσεις της στήνει στον θρόνο της ύπαρξης, βγάζοντας από το υπόγειο σεντούκι της δύο εμβληματικά χρυσάφια της, τη φιλύρα και την πορτοκαλιά, και μέσα από αυτές διαβαίνει το κατώφλι και ατενίζει από το περβάζι του χρόνου παρελθόν, παρόν και μέλλον, ενώνοντας τρεις γενιές με έμφαση στον δεσμό της πρώτης και της τρίτης, ήτοι παππούς εγγονός. Μέσα από τον ρεαλισμό της σύγχρονης οικονομικής αλλά και ψυχικής αφόρμησης μετανάστευσης, ο συγγραφέας τέμνει την ελληνική μυθολογία με το αψεγάδιαστο ελληνικό τοπίο, συμπλέκει τη θλιβερή πραγματικότητα μιας καταστροφικής πυρκαγιάς με τη λογοτεχνία και το παραμύθι, προσεγγίζει τη ζωή των ανθρώπων ως ένα μέρος της φύσης που καταστρέφεται, συχνά από αμέλεια και εγκληματικές παραλείψεις, ανανεώνεται, ξεμαυρίζει και ξαναφέρνει στην επιφάνεια χρώματα, άνθη, μυρωδιές∙ κι έτσι η γης αναγεννάται ως κι οι άνθρωποι το διδάχτηκαν από αυτήν, το ίδιο πράττουν, εφόσον τηρούν στο ελάχιστο τον βασικό νόμο της προσαρμοστικότητας και πενθούν λίγο λιγότερο από όσο φτερουγάνε να ξαναφτιάξουν τα χαμένα και τα καμμένα.

Ο Κοντολέων δεν γράφει αποφθεγματικά. Δεν αναπτύσσει μια αποσπασματικών σκέψεων λογοτεχνία για να εντυπωσιάσει σε μια παράγραφο, αλλά έναν συνολικό στοχασμό, ένα διαφανές αντιφέγγισμα, μια πλήρη θεώρηση ζωής που συμπυκνώνονται σε δύο βασικούς κορμούς, αυτούς των δύο δέντρων, και σε αμέτρητες διακλαδώσεις, όπως αυτές των κλαδιών τους. Η πρώτη τρυπώνει μέσα στη φράση που προτάξαμε στο εισαγωγικό του άρθρου: “… γινόμαστε αυτό που έχουμε ονειρευτεί” και η δεύτερη είναι η διαρκής αναγέννηση, η αέναη εκπόρθηση του μαύρου από τα χρώματα που γεμίζουν με ελπίδα και φως τον κόσμο και τη ζωή μας ξανά και ξανά, το πιο σοφό κλισέ του κόσμου “η ζωή συνεχίζεται” (πάντα)∙ μόνο που η Κοντολεόντειος ασκητική το αναβαθμίζει ανθρωποκεντρικά σε “τη ζωή εμείς τη συνεχίζουμε“, διώχνοντάς τη από το παθητικό και κάπως μοιρολατρικό “συνεχίζεται” που υπονοεί έναν μηχανικό αυτοματισμό που αναμένεις να συμβεί μονάχος. Πάνω σε αυτούς τους δυο κορμούς, με τους μεγάλους δαχτύλιους, τα δυο μεγάλα, ριζωμένα αξιώματα της ζωής, ο παππούς στήνει τις ιστορίες του και κατ’ επέκταση την αγωγή του εγγονού του, προσανατολίζει το βλέμμα του στον κόσμο: να ονειρεύεσαι τι θες να γίνεις, να το προσπαθείς, να το πολιορκείς από κάθε μεριά το κάστρο, να το πιστεύεις και όταν αποτυγχάνεις, να αναγεννάσαι από το ελάχιστο, από το μηδενικό σχεδόν περιθώριο που έμεινε και να ξαναγίνεσαι κραταιός και απαραχώρητος στην παραίτηση. Stand up and fight*.

Λεξιλογικός, φιλοσοφικός, αξιακός πλούτος, σε μια αποπροσανατολισμένη κοινωνία ο αιώνιος έφηβος Κοντολέων προσπαθεί να επαναδιατάξει τις προτεραιότητες και να επαναϊεραρχήσει αξίες και σκέψεις αναπτύσσοντας με την αφηγηματική του δεινότητα και ευρυθμία πράματα και θάματα, γράμματα και νάματα, ιάματα και μαλάματα, σύγχρονα περάσματα προς μια ενηλικίωση που σήμερα έρχεται τόσο γρήγορα, αλλά την ίδια ώρα αργεί τόσο πολύ, γιατί περιστρέφεται γύρω από τα ίδια σημεία, ζαλισμένος/-η/-@. Αναζητεί, μέσα από δικές του εμπειρίες, πραγματικά γεγονότα (βλ. πυρκαγιές Ελλάδας 2007, 2021) και μυθολογικές εκβολές, τον αναγνώστη που θα γίνει ο εγγονός του ήρωα, ο δικός του “εγγονός”, ο οποίος θα πάρει τη σκυτάλη και θα γράψει για τους δικούς του τόπους, για το δικό του “Πήλιο”, τους δικούς του Κενταύρους, φιλύρες, πορτοκαλεώνες. Με τον τίτλο “Με το ίδιο όνομα” να σηματοδοτεί ξεκάθαρα, όχι απλά μια συγγενική συνέχεια, κληρονομικότητα, τη συνωνυμία της παράδοσης, αλλά έναν πανίσχυρο συναισθηματικό δεσμό όπως αυτόν που αναπτύσσεται μεταξύ παππού και εγγονού και ακολούθως με κάθε αναγνώστη, ο οποίος εν δυνάμει μπαίνει κάτω από το ίδιο όνομα με τον νεαρό ήρωα, ονειρεύεται κι ελπίζει, εξανίσταται και ανθίσταται.

Η αφήγηση στις λευκές σελίδες, οι ιστορίες του παππού στις πράσινες, σε μια έντυπη διχρωμία που εναλλάσσει φύση και άνθρωπο, παρελθόν και παρόν, μυθολογία και πραγματικότητα, ιστορίες και ρεαλισμό. Εκεί, έρχεται τόσο ταιριαστά, τόσο φυσικά η εικονογράφηση της Φωτεινής Στεφανίδη που εικονογραφεί με τις εικαστικές αρχές της σε πλήρη διάταξη, την ονειρική ατμόσφαιρα σε λευκοπράσινους τόνους και εναλλαγή στο εικαστικό ύφος μεταξύ του αφηγηματικού παρόντος που διέπεται από μια αναγνωρίσιμη οπτική κανονικότητα και της μυθολογικής-λογοτεχνικής έκτασης των ιστοριών του παππού όπου οι γραμμές, οι μορφές και οι γεωμετρίες γίνονται πιο αφηρημένες, συμπλέκονται μεταξύ τους με ένταση και ενώνονται σε μια ολότητα που αιχμαλωτίζει το βλέμμα με τα αλληγορικά οπτικά σημεία της. Μοναδικό αποτέλεσμα, εξαίσια συνεργασία, έκδοση υψηλού επιπέδου, βιβλίο για το οποίο μπορείς να γράψεις σελίδα, προσπαθώντας να επικοινωνήσεις στον αναγνώστη τους αποσυμβολισμούς του.

Για αναγνώστες από 10 περίπου ετών, με μεγάλη δύναμη πιστεύω στο προεφηβικό και πρώιμο εφηβικό κοινό.

Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο.

* Στίχος από το τραγούδι In the army now (1982) των Status Quo.

Πηγή:

https://www.elniplex.com/me-to-idio-onoma