Fractalart.gr / Το σπίτι μου, Δέσποινα Ηρακλέους / Γιάννης Σ. Παπαδάτος / 20 Αυγούστου 2024

Τα πρόσωπα του σπιτιού που αναδεικνύουν, ελπίζουν και ονειρεύονται μια ενιαία πατρίδα

 

«Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατούν οι ξένοι

στοιχειό είναι και με προσκαλεί· ψυχή, και με προσμένει […]

Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατούν οι ξένοι.

Στοιχειό, και σαν απάτητο, με ζει και με προσμένει».

Οι συγκεκριμένοι στίχοι από τα «Παράκαιρα» του Κωστή Παλαμά, νομίζω, ταιριάζουν με την ουσία του εικονογραφημένου βιβλίου της σημαντικής Κύπριας συγγραφέως ΔΕΣΠΟΙΝΑΣ ΗΡΑΚΛΕΟΥΣ. Είναι ένα βιβλίο στο οποίο η αφαιρετικότητα του κειμένου και το στυλ εικονογράφησης της ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ δημιουργούν μια χειμαρρώδη ποίηση που εγκλείει έμπνευση, δημιουργία, χαρά, θλίψη, θυμό, ρεαλισμό, φαντασία, ελπίδα και όνειρο. Όλα αυτά τα συναισθήματα προκαλούνται, γιατί πλάι στη θλίψη και τον θυμό υπάρχουν η ελπίδα και το όνειρο, απέναντι σε μια δικαιοσύνη που έχει ολιγωρήσει και σε μια διεθνή κοινότητα που αν στα κιτάπια της και στα λόγια έχει σχέδια ειρήνης, στην πράξη έχουν αχρηστευτεί. Γιατί με τον τρόπο που χωρίστηκε μια πατρίδα στα δύο, με …βαρέλια, σακιά, άδεια σπίτια και πολυβολεία…, μισόν αιώνα τώρα, μπορούμε να πούμε ότι διαγράφεται πάνω τους με τρόπο οικτρό η …ευαισθησία και η …ανθρωπιά του λεγόμενου πολιτισμένου κόσμου.

Τέτοιες σκέψεις, λοιπόν, προκαλούνται διαβάζοντας το προαναφερόμενο βιβλίο, αλλά, βέβαια, στον ενήλικα και όχι στο παιδί. Για το παιδί αναδύονται από τη μία πλευρά εικόνες που το βοηθούν να κατανοήσει την έννοια «σπίτι» και την αναγκαιότητά του για την ύπαρξη της ζωής. Κι επειδή το σπίτι είναι ένα εμβληματικό σύμβολο για τη ζωή του ανθρώπου και ως οικοδόμημα, ή άλλο μέσο, σημαίνει ελευθερία, ασφάλεια, θαλπωρή, χώρος κοινωνικοποίησης, δεν μπορούμε να πούμε ότι ως έννοια εξαντλείται μόνον εκεί, αλλά εκτείνεται σε ό,τι βλέπουμε στον πλανήτη αλλά και μεταφορικά (π.χ. πατρίδα). Οπότε το συγκεκριμένο βιβλίο έχει πολλαπλές αναγνώσεις από παιδιά διαφορετικών τόπων κατοικίας και εμπειριών.

Από την άλλη πλευρά η ιδεολογική συνισταμένη του βιβλίου έχει σαφή και στοχευμένα ιστορικά συμφραζόμενα, που εξάγονται από το κείμενο και την εικονογράφηση. Γιατί, ο γονιός ή ο/η εκπαιδευτικός διαβάζοντας το βιβλίο μαζί με το παιδί, σε ένα πλαίσιο κριτικής συνανάγνωσης, ωθούν το παιδί να εντρυφήσει στην ιστορία. Το βιβλίο, ξέχωρα από την προαναφερόμενη δραστηριότητα, διαβάζεται και κατά μόνας, αρκεί ο αναγνώστης και η αναγνώστρια να είναι έχουν μυηθεί στο παιχνίδι της ανάγνωσης. Άλλωστε στο κείμενο και στην εικονογράφηση υπάρχουν πολλά κενά απροσδιοριστίας. Οι πιθανές απορίες που θα δημιουργηθούν, θα βοηθήσουν το παιδί, ώστε να ανατρέξει για πρόσθετες πληροφορίες ιστορικού περιεχομένου.

Από την κειμενική αφήγηση αναδύονται τρεις μορφές σπιτιών μέσα από αλληλένδετα γεγονότα. Το ένα γεγονός αναφέρεται στη συμβολή της δασκάλας ενός σχολείου σχετικά με έκθεση για το πραγματικό σπίτι και την ποιητική αφήγηση μιας μαθήτριας. Η δασκάλα ενώ αναγνωρίζει τη φαντασία της, παρατηρεί ότι περιέγραψε ένα φανταστικό σπίτι. Για τη συγκεκριμένη μορφή σπιτιού η εικονογράφηση δείχνει ότι το κορίτσι ζει σε αυτοκίνητο. Έτσι το σπίτι εκλαμβάνεται ως κινούμενος τόπος ως ένα κέντρο με διαδρομές και εξακτινώσεις στο περιβάλλον, αλλά και ως ένα ζωντανό αντικείμενο που συνοδεύει τον άνθρωπο: «Όταν τελειώνω τα μαθήματά μου, με το σπίτι μου πάμε στο πάρκο» […] «Από το παράθυρο του σπιτιού μου μπορώ να κάνω βουτιά στη λίμνη», γράφει η μαθήτρια. Η φαντασία, επομένως και το όνειρο επικρατούν!

Αλλά υπάρχει και η στυγνή πραγματικότητα, όταν ένα αγόρι λέει στη μαθήτρια ότι γύρω από το σπίτι του υπάρχει ένας φράχτης. Της αναφέρει πως ένας στρατηγός διέταξε να κτιστεί τοίχος στην ταράτσα με τρύπες, για το ενδεχόμενο εγκατάστασης πολυβολείου και αν περάσει η μπάλα του την Πράσινη Γραμμή, δεν μπορεί να την πάρει. Κι εδώ, αναδύεται η ιστορική πραγματικότητα της Κύπρου μέσα από γεγονότα, με την πράσινη γραμμή και τα βαρέλια που τα τονίζουν. Το φανταστικό, ίσως και το κατ’ ανάγκη, σπίτι της απόλυτης ελευθερίας της μαθήτριας, δίνει τη θέση του σε ένα σπίτι ακίνητο, που στερεί την ελευθερία του ατόμου.

Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο σπίτι στο Ριζοκάρπασο, που σαν όνειρο περιμένει, με δυο άλογα στην αυλή του, τα οποία ζωντανεύουν στη ζωγραφιά ενός παιδιού. Το άλογο, σύμφωνα με τον Πλάτωνα συμβολίζει το θάρρος και τη θέληση, την ικανοποίηση και τη χαρά. Παράλληλα, συμβολίζει την ελπίδα και το κάλεσμα για την ελευθερία.

Η Φωτεινή Στεφανίδη, θα έλεγα, ότι οργιάζει ζωγραφικά. Με αστείρευτη έμπνευση παρουσιάζει μια ζωγραφική πανδαισία, με εικόνες, προσθέτοντας και στοιχεία της πραγματικότητας (π.χ. τα βαρέλια στην πράσινη γραμμή, εικόνες στρατιωτών). Εικονίζονται στιγμές που εξακοντίζουν το κείμενο στην περιοχή του υπερρεαλισμού (ζώα σε μια κατάσταση θριαμβικής ευφορίας, το τετράδιο εκθέσεων της μικρής μαθήτριας πετάει πάνω από το Ριζοκάρπασο, τα βαρέλια ως σύμβολο σκλαβιάς στο τέλος κ.ά.), δίνοντας στο βιβλίο τη μορφή του picturebook ή και του silent book, στις τελευταίες σελίδες, όπου τη μοναδική εξουσία έχουν η χαρά, η ελπίδα, η ιστορική γνώση και το όνειρο.

Είναι συγκλονιστικές οι εικόνες:

• της μαθήτριας που πετάει το τετράδιο με την έκθεσή της προς τα κατεχόμενα, με το δάχτυλό της να σημαδεύει αποφασιστικά το άκρο της Κύπρου ως εάν είναι εκείνο το χέρι της δικαιοσύνης που δείχνει στους ισχυρούς το χρέος τους
• και της μπάλας του αγοριού, που δεν «λογαριάζει» πράσινες γραμμές, όταν περνάει από πάνω τους. Είναι σαν η γνώση με τη θέληση να γράφουν την ιστορία, που δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο πέρα από την ενιαία Κύπρο.

Αποδεικνύεται ότι το προαναφερόμενο συμπέρασμα της δασκάλας ήταν ενθαρρυντικό και εμψυχωτικό για τη μαθήτρια, στοιχεία που όπως είδαμε αναδείχτηκαν εικονογραφικά με συμπληρωματικό τρόπο, στο τέλος της αφήγησης. Πρόκειται για σημαίνοντα στοιχεία -που συναντώνται και σε όλο το κείμενο- ιδεολογικής σύνδεσης κειμένου και εικονογράφησης.

Θα σημειώσω και την τελευταία δισέλιδη εικόνα του βιβλίου (είναι ίδια με την πρώτη), η φόδρα του όπως λέμε, που είναι ζωγραφισμένη εντελώς παιδικότροπα, με σχεδόν ημιτελή σχέδια σαν να υπαινίσσεται ότι το παιδικό χέρι κάποια στιγμή θα τα τελειοποιήσει, γιατί το παιδί είναι εκείνο που ενοράται καλά, ενοράται την ελευθερία χωρίς υποσημειώσεις, πέρα από νομικά προδιαγεγραμμένα ενήλικα σχέδια. Και μια γάτα στέκεται αδημονώντας στην τελευταία εικόνα, όπως γάτες είναι εκείνες που θα υποδεχτούν την μπάλα του παιδιού που περνά τα κατασκευασμένα σύνορα. Σύμβολο της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας είναι, άλλωστε, η γάτα.

Διαβάζοντας το βιβλίο, ο ενήλικος μπορεί, όπως είπαμε, να εκφράζει έναν δικαιολογημένο θυμό, μαζί, βέβαια και την ευχαρίστηση που εκδίδονται τέτοια σημαντικά βιβλία για μικρά παιδιά, αλλά κυρίως το παιδί μαθαίνει ιστορία, σκέφτεται, κοινωνικοποιείται, έμμεσα διαπαιδαγωγείται, ελπίζει, δημιουργεί, ονειρεύεται μέσα από τα «πρόσωπα» της έννοιας «σπίτι» που αναδεικνύουν την Κύπρο ως ενιαία πατρίδα.

Πρόκειται για ένα βιβλίο έξοχο και σαν αντικείμενο. Η κάθε του σελίδα και με το κείμενο ή χωρίς, θα μπορούσε να είναι πίνακας που μπορεί να κοσμήσει σπίτια που δεν χάθηκαν ή που δεν μπορεί, κάποτε θα ξανάρθουν. Εν τέλει, κείμενο και εικονογράφηση ασκούνται δημιουργικά στην πραγματικότητα με στόχο την ελπίδα και το όνειρο. Είναι βιβλίο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη σχολική τάξη όχι μόνο για την περαιτέρω γνώση της ιστορίας, αλλά και για δημιουργική γραφή. Η έκθεση της μαθήτριας, άλλωστε, είναι το μέσο και συνάμα το μήνυμα. Να σημειώσω ότι πάντα αναφέρομαι στη δημιουργική γραφή, όταν βλέπω ανοιχτά κείμενα, τα μόνα, δηλαδή, που προάγουν και σύμφωνα με τη θεωρία και την έρευνα συνάμα και τη φιλαναγνωσία.

 

 

Η Δέσποινα Ηρακλέους γεννήθηκε στον Λυθροδόντα της Κύπρου και ζει στη Λευκωσία. Είναι εκπαιδευτικός, απόφοιτος του τμήματος Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου, με Μάστερ από το Πανεπιστήμιο του Manchester, Med in Communication, Education and Technology. Το 2019 κέρδισε το Α΄ βραβείο του Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού και Νεανικού Βιβλίου για το μυθιστόρημά της Μελουζίνα. Από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία της Τα γράμματα φταίνε (Βραχεία Λίστα Κρατικών Βραβείων Κύπρου 2021 Λογοτεχνία για μικρά παιδιά, Βραχεία Λίστα Αναγνώστη 2022 Παιδικό Βιβλίο με εικονογράφηση), Μελουζίνα (Βραχεία Λίστα Αναγνώστη 2022 Λογοτεχνικό βιβλίο για παιδιά, Χρυσή Λίστα Elniplex 2023) και Τα Παπούτσια της Δασκάλας (Χρυσή Λίστα Elniplex 2023).

* Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος, είναι συγγραφέας, κριτικός, τ. πανεπιστημιακός.

Πηγή:

https://www.fractalart.gr/to-spiti-mou/