Fractal.gr / Μια ιστορία μαγικού ρεαλισμού / Γιάννης Σ. Παπαδάτος / 5 Μαρτίου 2024

... ή «Ποίηση είναι η ανάπτυξη στίλβοντος ποδηλάτου»

Για το βιβλίο «Το ποδήλατό του» της Χριστίνας Φραγκεσκάκη, εικον. Πέτρου Μπουλούμπαση, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2024, σελ. 32

 

Μια εραλδική εικόνα που συνοδεύει τα όνειρα των παιδιών και των ενηλίκων,  είναι  το ποδήλατο. Συγγραφείς με αντικείμενο-σύμβολο το ποδήλατο έχουν υφάνει ιστορίες, σκηνοθέτες έχουν γυρίσει ταινίες, τραγουδοποιοί το έχουν υμνήσει, μουσικοί έχουν «τρέξει» μαζί του σε δρόμους του πεντάγραμμου. Είναι ένα από τα κραταιά σύμβολα των υπερρεαλιστών που παραπέμπει στην απόλυτη ελευθερία, στην περιοχή του ονείρου, σε πηγές δημιουργίας και έμπνευσης πέρα και πάνω από την καθημερινή φθορά. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, κυρίως στα χωριά της ελληνικής επαρχίας, όποιος είχε στην κατοχή του ποδήλατο ήταν για εκείνον ένα λατρεμένο μέσο, που προκαλούσε τον θαυμασμό στους γύρω του. Ήταν δε σαφώς απαγορευμένο για τα πιθανά μικρότερα αδέλφια του, που κρυφά το έπαιρναν και περνώντας τα πόδια τους ανάμεσα στον τριγωνικό σκελετό του, ολοένα πέφτοντας και μη υπολογίζοντας τα γδαρσίματα, κάλπαζαν αγέρωχα προς την ενηλικίωση. Όνειρο, λοιπόν, το ποδήλατο, χειροπιαστό, ερωτικό που εγκλείει μια ουτοπία ευτυχισμένου οράματος.

Η Χριστίνα Φραγκεσκάκη πολυβραβευμένη με βιβλία για παιδιά και για ενήλικες, προσφέρει  ένα  κείμενο με ήρωα ένα αγόρι με το ποδήλατό του. Ο τίτλος του εικονογραφημένου βιβλίου με το κτητικό «του» δηλώνει την ιδιοκτησία, την αποκλειστικότητα, το όνειρο του αγοριού, που το έλεγαν Χασμ και που έγινε πραγματικότητα. Ο μικρός μεγάλωνε σε μια πόλη της Συρίας κι ο πατέρας του είχε ένα συνεργείο ποδηλάτων. Πολύ φυσικό ήταν να του αγοράσει ένα ποδήλατο κι ο μικρός Χασμ «πετούσε» τρισευτυχισμένος στους δρόμους της πόλης του. Ενίοτε έπαιρνε μαζί και την αδελφή του κι η ζωή τους ήταν ένα διαρκές παιχνίδι. Περνούσαν μια ανέμελη ζωή που την ακύρωσε βίαια ο πόλεμος. Η οικογένεια πήρε τους δρόμους της εξορίας κι ο μικρός, δεμένος με το ποδήλατο, δεν ήθελε να το αποχωριστεί. Ο πατέρας του συμμεριζόμενος την αγάπη του γιού του για εκείνο, πλήρωνε για τη μεταφορά του ως και διπλάσια χρήματα.

Στο οδοιπορικό τους για  την εύρεση άλλης πατρίδας, μέχρι να φτάσουν στη θάλασσα, πέρασαν από ένα δύσβατο βουνό. Η συγγραφέας επαναλαμβάνοντας τη λέξη «βουνό» και περιγράφοντάς το δραματικά με τα επίθετα «σκοτεινό, άγριο, με πέτρες μυτερές…τρύπες μαύρες φοβερές» προδιαθέτει μεταφορικά τον αναγνώστη και τις αναγνώστριες για τις δυσκολίες και τους κινδύνους που θα συναντήσει η οικογένεια του Χάσμ στη μετέπειτα ζωή της.

Φτάνοντας στη θάλασσα στοιβάζονται με άλλους σε μια βάρκα: «Τα κύματα βουνά […] η βάρκα γέρνει, αγκαλιάζονται πιο σφιχτά. Ο βαρκάρης πλησιάζει. Όχι, λέει ο πατέρας […] Όχι, λέει ο Χασμ, ο βαρκάρης σπάει την αγκαλιά, παίρνει το ποδήλατο. Όχιιι! Ένα μαύρο πουλί πέφτει στα βαθιά. Αγκαλιάζονται πιο σφιχτά» (σελ. 13). Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο αφαιρετικός λόγος κρύβει από τη μια πλευρά την αβάσταχτη απώλεια ενός αγαπημένου αντικειμένου κι από την άλλη την επιθυμία για τη συνέχιση της ζωής, μέσα από ένα βουβό κλάμα και μια απέραντη θλίψη, γιατί το ποδήλατο ήταν για τον μικρό, που το μετέδιδε και στους άλλους, η χαμένη πατρίδα.

Σε αυτό το σημείο η τριτοπρόσωπη αφήγηση δίνει τη θέση της στην πρωτοπρόσωπη του μικρού Χασμ, με έναν ελλειπτικό λόγο που παραπέμπει σε εναλλαγή, ευχάριστων και δυσάρεστων, συναισθημάτων και συμβολικών εικόνων: «Εγώ, τυλίγομαι, τυλίγομαι φτιάχνω ένα σαλιγκαράκι και μπαίνω μέσα» (σελ. 16). Μια στάση που με φόντο τη μοναξιά που προκάλεσε η δυστυχία και με σύμβολο το σαλιγκάρι, [1]  φαντάζει ως μια καταφυγή στον εαυτό, συνάμα την ενέργεια και τη διάθεση για  αναγέννηση.

Σε τρεις παραγράφους που τελειώνουν με τις φράσεις  «Βρίσκω ένα δέντρο […] βρίσκω ένα σπίτι […] είν’ ένα δρομάκι» κι εκείνες με τις σειρά τους κλείνουν με το «κάθομαι εκειδά» (σελ. 16,18,19) αναδύονται τρία σύμβολα: το δέντρο είναι η πηγή της ζωής και της ενέργειας, της έμπνευσης και της δημιουργίας, το σπίτι συμβολίζει την ασφάλεια, τη θαλπωρή, την ένωση της οικογένειας κι ο δρόμος τη φυγή, την αναζήτηση της ελευθερίας. Έτσι, ενδόμυχα, ο μικρός αισθάνεται ασφαλής, όχι, βέβαια, με τις σκηνές και τις ουρές των προσφύγων όσο με την ονειρική αναζήτηση του ποδήλατού του. Θα ξαναπεί: «Κι εγώ θα τυλιχτώ και θα κουλουριαστώ, μες στο σαλιγκαράκι μου θα μπω να κοιμηθώ (σελ. 19). Μα δεν τον άφησε η αδελφή του γιατί του έφερε μπογιές και χαρτιά. «Την άνοιξη αν δεν τη βρεις, τη φτιάχνεις» λέει ο Ελύτης. Κι ο μικρός δίπλα στα άλλα παιδιά που συνάντησε, ζωγράφισε το ποδήλατό του και αφηγείται: «Κάθομαι στη σέλα, πιάνω το τιμόνι, πόδια στο πεντάλ. Ένα, δύο, τρία, τρέχω δυνατά, ανοίγω τις φτερούγες μου και πετά… πετώ ψηλά» (σελ. 20). Είναι μια ποιητική σκηνή μαγικού ρεαλισμού στην οποία η φαντασία αποτυπώνεται ισότιμα με την πραγματικότητα.

Ο μικρός Χασμ με τον τρόπο του «έφερε» το πλέον αγαπημένο του αντικείμενο από τη χαμένη του πατρίδα. Κάτι ανάλογο αναδύεται και από τα δύο αληθινά περιστατικά που έχει καταγράψει η συγγραφέας στο επίμετρο του βιβλίου, με δύο νεαρούς πρόσφυγες που ο ένας σπούδαζε, αγαπούσε το ποδόσφαιρο κι έπαιζε ταμπουρά και γιουκαλίλι   και ο άλλος που διέσωσε τα ποιήματά του κι έγινε στη νέα του πατρίδα μεταφραστής και ποιητής.  Κι έτσι «φέρνοντας  μια κληρονομιά μαζί μας» (σελ. 2), όπως είπε ο ένας, «φυλάσσουν» την πατρίδα τους  στον νέο τόπο…

Και στην περίπτωση του βιβλίου της Φραγκεσκάκη, για να παραφράσω, το τμήμα του τίτλου του κειμένου μου που είναι ρήση του Ανδρέα Εμπειρίκου, «Πατρίδα είναι η ανάπτυξη στίλβοντος  ποδηλάτου».

Πρόκειται για μια έξοχη διαπολιτισμική αι συνάμα ποιητική ιστορία που,  στο τέλος, ο τρόπος αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού την απογειώνει μαζί με την ευρηματική, στο ίδιο ύφος, εικονογράφηση  του Πέτρου Μπουλούμπαση.

 

 

Η Χριστίνα Φραγκεσκάκη με καταγωγή από τη Ρόδο, σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και δίδαξε για πολλά χρόνια μαθήματα κοινωνικών και πολιτικών επιστημών στη Δημόσια Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Εξειδικεύτηκε στη Συμβουλευτική και τον Προσανατολισμό ενώ παράλληλα ασχολήθηκε με τη μελέτη και την αφήγηση ιστοριών προφορικής παράδοσης απ` όλο τον κόσμο. Γράφει βιβλία για παιδιά και για ενήλικες. Έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου για το έργο της Η Ορτανσία φυλάει τα μυστικά (εκδόσεις Κέδρος, 2011),  και με το Βραβείο «Πηνελόπη Μαξίμου» της Greek ΙΒΒΥ για το έργο Να το πάρει το ποτάμι; (εκδόσεις Κέδρος, 2014). Πολλά ακόμα βιβλία της υπήρξαν υποψήφια για  βραβεία. Κείμενά της φιλοξενούνται σε έντυπα και ηλεκτρονικά λογοτεχνικά  περιοδικά. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα.

 

 

 

* Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος, είναι συγγραφέας, κριτικός, τ. πανεπιστημιακός.

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bowers, M. A. (2004). Magic(al) Realism. London & New York: Routledge.

Ελύτης, Ο. (21998). Εκ του πλησίον. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 54.

Εμπειρίκος, Α. (1974). Ενδοχώρα. «Ο πλόκαμος της Αλταμίρας». Αθήνα: Πλειάς, σ. 105.

Κάλας, Ν. (2016). Υπερρεαλισμός και η δημιουργία της ιστορίας. Μτφρ. Α. Παππάς. Αθήνα: Άγρα.

Κούπερ, Τζ. Σ. (1983). Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών. Μτφρ. Θ. Μαλαμόπουλος. Αθήνα: Θυμάρι.

Lüthi, M. (2018). Το λαϊκό παραμύθι ως ποίηση. Αισθητική και ανθρωπολογία. Μτφρ. Εμμ.  Καστρινάκη. Αθήνα: Πατάκης.

______________

[1] Σημειώνω ένα περιστατικό που δείχνει τον συμβολισμό ψυχαναλυτικής υφής του σαλιγκαριού, αλλά και το παράδοξο της σύνδεσης του σαλιγκαριού με το ποδήλατο: Τα σαλιγκάρια έχουν μια θέση στη δημιουργία του υπερρεαλιστή ζωγράφου Σαλβαντόρ Νταλί. Συνδέονται με ένα γεγονός από τη συνάντησή σου με τον Σίγκμουντ Φρόυντ. Όταν πήγε  στο σπίτι του, είδε ένα ποδήλατο και πάνω του ένα σαλιγκάρι, που το συνέδεσε  με το ανθρώπινο κεφάλι και ιδιαίτερα με το κεφάλι του …Φρόυντ (https://we-knowhow.gr/archives/3354 (ημερ. ανάκτησης: 25/2/24).

Πηγή:

https://www.fractalart.gr/to-podilato-toy/