Bookpress.gr / Μια ιστορία για τον Διονύσιο Σολωμό, της Μαρίας Μπαχά / Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου / 25 Μαρτίου 2021

Ο Διονύσιος Σολωμός, μια από τις μεγαλύτερες μορφές της ελληνικής ποίησης, έχει διαχρονικά απασχολήσει τον επιστημονικό κόσμο, την ακαδημαϊκή και εκπαιδευτική κοινότητα ιδιαίτερα, καθώς και πολλούς ανθρώπους του πνεύματος, λογοτέχνες, ποιητές, κριτικούς ακόμη και συγγραφείς της λογοτεχνίας για παιδιά.

Το βιβλίο της Μάριας Μπαχά Μια ιστορία για τον Διονύσιο Σολωμό δεν είναι ένα ακόμη βιβλίο για τον εθνικό μας ποιητή που έρχεται να προστεθεί στην πλουσιότατη γι’ αυτόν βιβλιογραφία ή ένα μόνον βιβλίο για την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την ελληνική επανάσταση που γιορτάζουμε φέτος. Είναι μια πρωτότυπη – ευφυής και ουσιαστική συμβολή στη γνωριμία νέων και ενηλίκων με τον ποιητή, τη ζωή του, το έργο του, τις σημαίνουσες αξίες που καθόρισαν την ποιητική του δημιουργία και με τις κοινωνικές, ιστορικές, και πολιτισμικές παραμέτρους που συνέβαλαν τόσο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του όσο και στην ποιητική έκφραση του νοητικού, ψυχικού και αισθητικού του σύμπαντος. Οι εκδόσεις Καλειδοσκόπιο περιέβαλαν με ιδιαίτερη τυποτεχνική φροντίδα το βιβλίο, αναδεικνύοντας την αφηγηματική του ιδιαιτερότητα.

(...) έχουμε δύο παράλληλες αφηγήσεις, με τους δικούς της κανόνες και τεχνικές η καθεμία, οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται, ενώ επιπρόσθετα λειτουργούν και ερμηνευτικά η μία για την άλλη.

Η Μάρια Μπαχά, γνωστή ζωγράφος και εικονογράφος, βραβευμένη για το έργο της κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή της ως λογοτέχνης. Ωστόσο, η ιδιότητά της ως εικαστικού είναι επίσης σημαίνουσα στο βιβλίο της αυτό που ξαφνιάζει με τη διπλή αφήγηση, εικονιστική και λογοτεχνική, της ζωής και του έργου του Σολωμού. Οι εικόνες τοποθετημένες όλες μαζί κυρίως στο πρώτο, θα λέγαμε, μέρος του βιβλίου έχουν την αυτονομία τους ως εικαστική αφήγηση της ζωής του ποιητή, ενώ παράλληλα συνομιλούν με τη λεκτική αφήγηση του δεύτερου μέρους, του κειμένου, συνιστώντας αντιφωνίες λόγου και εικόνας που παραπέμπουν στο μπωντλερικό στίχο: «χρώματα κι ήχοι κι ευωδιές αντάμα τους μιλούνε». Στο βιβλίο αυτό έχουμε δύο παράλληλες αφηγήσεις, με τους δικούς της κανόνες και τεχνικές η καθεμία, οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται, ενώ επιπρόσθετα λειτουργούν και ερμηνευτικά η μία για την άλλη.

Η εικονιστική αφήγηση έχει ακόμη στοιχεία εργαστηριακής δουλειάς, που φανερώνουν και τον τρόπο με τον οποίο η εικονογράφος- συγγραφέας επεξεργάστηκε το υλικό της. Ενδεικτικά αναφέρω το δεύτερο δισέλιδο (σ.4-5), όπου λέξεις, ημερομηνίες, αναφορές από τη βιβλιογραφία, σκέψεις χειρισμού των πληροφοριών κ.ά. επέχουν θέση εικόνων, ενώ η αγωνία της για την απόδοση των προσώπων, των στολών και του γενικότερου επτανησιακού περιβάλλοντος αποτυπώνεται στις σελίδες 10-11, όπου τα σκίτσα συνοδεύουν και σχόλια ή ερωτήματα της δημιουργού. Η πολυτροπικότητα των εικόνων, καθώς και όλου του βιβλίου συμβάλλει, με την ανοικείωση που προκαλεί στον αναγνώστη, στην μεγιστοποίηση του ενδιαφέροντός του γι’ αυτό. Τόσο τα εμβληματικά σχέδια προσώπων που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία της ζωής του Σολωμού, όπως ο πατέρας και ο αδερφός του ο Δημ. Σολωμός, ο Ιάκ. Πολυλάς, ο Σπ. Τρικούπης και ο Νικ. Μάντζαρος (σ.8-9), όσο και οι εικόνες που αναδεικνύουν περιστατικά της ζωής και εμπνεύσεις του έργου του προσδιορίζουν τα κεντρικά θέματα που η συγγραφέας θέλει να αναδείξει με την βιογραφική αυτή αφήγηση.

H Μάρια Μπάχα γεννήθηκε στην Αθήνα το 1976. Σπούδασε Ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και Θεατρικό Κοστούμι στο College of Art του Εδιμβούργου. Έχει παρουσιάσει έργα της σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις σε Ελλάδα και εξωτερικό, έχει εικονογραφήσει πολλά βιβλία για παιδιά και εφήβους και έχει σχεδιάσει σκηνικά και κοστούμια για θεατρικές και τηλεοπτικές παραγωγές. Μεταξύ άλλων, έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Εικονογράφησης, με το Βραβείο Εικονογράφησης του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και πρόσφατα με το Tiger Create Adventure Book Competition Award. Το βιβλίο Μια ιστορία για τον Διονύσιο Σολωμό είναι το πρώτο της λογοτεχνικό κείμενο.

Η μυθοπλαστική ιχνογράφηση της ζωής του Σολωμού επιτελείται με ένα τρόπο που συμβάλλει στην εξοικείωση του αναγνώστη με τη μορφή του ποιητή. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση, η απλότητα και λιτότητα του ύφους, η αναφορά στην καθημερινότητα, η θέαση τη ζωής του μέσα από την οπτική γωνία του ίδιου είτε ως παιδιού είτε ως ενήλικου –ανάλογα με την χρονική περίοδο στην οποία αναφέρεται- δημιουργούν ποικιλία ύφους και αποδίδουν χωρίς τεχνητή επιτήδευση τη δύσκολη μετάβαση από το μητρικό περιβάλλον σε αυτό των επιτρόπων, στο ταξίδι του, στην εγκατάστασή και τις σπουδές του στην Ιταλία, στην επιστροφή του στη Ζάκυνθο και τέλος στο οριστικό ταξίδι του στην Κέρκυρα.

Η Μάρια Μπαχά, έχοντας μελετήσει το έργο του Σολωμού, καθώς και τα ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα και τις λογοτεχνικές - αισθητικές επιρροές του τόσο από τη δημοτική ποίηση όσο και από τον κλασικισμό και τον ρομαντισμό της Δύσης -γεγονός που φαίνεται και από την παρατιθέμενη βιβλιογραφία- κατορθώνει να ενσωματώσει με ιδιαίτερη τέχνη αυτό το υλικό στην αφήγησή της, καθιστώντας το μέρος της. Η άβολη και βαρετή ζωή του νεαρού Σολωμού στα σαλόνια των αριστοκρατών της Ζακύνθου προκαλεί και τη δική μας άπωση, που ενισχύεται από τους αντίστοιχους ζωγραφικούς πίνακες. Οι περιγραφές του περιβάλλοντος συνδέονται με αυτές της φύσης που συμπάσχει με τα τεκταινόμενα, ενώ η ιστορία και η κοινωνία είναι πάντα παρούσες με έναν τρόπο οικείο και καθημερινό.

Με λόγο επιγραμματικό και μεταφορικό η συγγραφέας μας κάνει κοινωνούς των ουσιαστικών επιρροών που δέχτηκε στην παιδική του ηλικία.

«Ο ίδιος έμοιαζε με τον καρπό της ελιάς. Το κουκούτσι ήταν η μητέρα του, ο πατέρας του, η Ζάκυνθος, ο αδερφός κι οι φίλοι του. Όλα τα άλλα ήταν η σάρκα και το περίβλημα του καρπού. Από αυτά τρεφόταν – αλλά απ’ τον πυρήνα ζούσε και ανέπνεε» (σ.36).

Οι σπουδές του στην Ιταλία και η ζωή του στις τρεις πόλεις που σημάδεψαν την πορεία του (Βενετία, Κρεμόνα, Παβία), η καίρια συμβολή του δασκάλου του Δον Σάντο Ρόσσι, οι επαφές με καθηγητές, επιστήμονες, διανοούμενους, φοιτητές, φίλους διαμόρφωσαν την προσωπικότητά του και τον κώδικα αξιών και ιδεών που θα κυριαρχήσουν και στο έργο της ώριμης περιόδου του. Μέσα από το κείμενο δύο επιστολών, μιας δικής του προς τη μητέρα του και μιας του Μοντάνι , αποχαιρετιστήριας προς τον ίδιον, η συγγραφέας τονίζει τόσο τους στόχους που ήθελε να πετύχει ο ίδιος όσο και την αναγνώρισή του ως ποιητή. Ο Μοντάνι σημαντικός ποιητής και κριτικός της εποχής στην Ιταλία, συνέβαλε σημαντικά στην στροφή του προς την πατριωτική ποίηση.

«Ο πατριωτισμός θα σου δίνει υπέροχες εμπνεύσεις και όσο πιο καλός ποιητής, τόσο και πιο καλός πολίτης θα μπορείς να πιστεύεις πως είσαι» (σ.50).

Η Μάρια Μπαχά κατορθώνει να μυήσει τον αναγνώστη στην ποίηση του Σολωμού και να αναδείξει το ρόλο της ελληνικής επανάστασης και κυρίως της πολιορκίας του Μεσολογγίου στην έμπνευσή του, συνδέοντας τα ιστορικά γεγονότα με την βιωματική τους πρόσληψη και την φιλοσοφική τους θεώρηση από τον ποιητή.

Τα κεφάλαια επιστροφής του στη Ζάκυνθο αρχικά και οριστικής εγκατάστασής του στην Κέρκυρα στη συνέχεια συνδέονται κυρίως με το ποιητικό του έργο, με μεγάλες αποφάσεις ζωής, όπως η στροφή του στην ελληνική γλώσσα και η επιλογή της ως του αποκλειστικού σχεδόν εκφραστικού- ποιητικού του μέσου, ενώ παράλληλα ο δικαστικός αγώνας και οι επώδυνες οικογενειακές σχέσεις καταπονούν το πνεύμα και την ψυχή του.

Η Μάρια Μπαχά κατορθώνει να μυήσει τον αναγνώστη στην ποίηση του Σολωμού και να αναδείξει το ρόλο της ελληνικής επανάστασης και κυρίως της πολιορκίας του Μεσολογγίου στην έμπνευσή του, συνδέοντας τα ιστορικά γεγονότα με την βιωματική τους πρόσληψη και την φιλοσοφική τους θεώρηση από τον ποιητή. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τον μυθοπλαστικό Σολωμό να περιδιαβαίνει στη Ζάκυνθο και ο περίπατος από τον Πλατύφορο στο Στράνη και το Κάστρο να μετατρέπεται σε νοερό πεδίο λήψης αποφάσεων για τη γλώσσα, σκέψεων για την Πολιορκία του Μεσολογγίου, για την επανάσταση, γενικότερα. Φύση, ιστορία, ποίηση γίνονται ένα. Η συμπύκνωση του χρόνου συμπλέει με την ταχύτητα επεξεργασίας των στοχασμών του και σύλληψης των ποιητικών του εμπνεύσεων.

Στην αφήγηση της ζωής του ενσωματώνονται ευδιάκριτα γεγονότα που τον συγκλόνισαν και απαθανάτισε στον Ύμνο είς την ελευθερίαν, στους Ελεύθερους πολιορκημένους και στη Γυναίκα της Ζάκυθος:

«Σκεφτόταν τις γυναίκες, τα παιδιά και τους γέροντες που απελπισμένοι κατέφθαναν καθημερινά απ’ το Μεσολόγγι για να βρουν προστασία και βοήθεια, χωρίς να είναι πάντα καλοδεχούμενοι απ’ όλους[…] Σαν να ήταν δεμένος με τη μοίρα τους, πολλές αγωνιώδεις νύχτες ξαγρυπνούσε με τη σκέψη τους» (σ.57).

Η συγγραφέας, παρακολουθώντας με επιστημονική εντιμότητα, ευαισθησία και αφηγηματική τέχνη την ποιητική του πορεία κατορθώνει να ενσωματώσει στην εξιστόρηση της καθημερινότητας της ζωής του τα ποιητικά του θέματα και να αναδείξει την προδρομική, νεοτερική για την εποχή της, εκφραστική τους αξία. «Ο Πόρφυρας», «Η γυναίκα με το μαγνάδι», η «Γαλήνη» δείγματα των οποίων παραθέτει αποδεικνύουν τη σύνδεση φύσης, κόσμου ιδεών και προσωπικών βιωμάτων. Επιμένει όμως να προβάλει και τα βασανιστικά οικογενειακά βιώματα, επισημαίνοντας την καθοριστική επιρροή τους στην κατακερματισμένη ποίησή του.

Η διάχυτη μελαγχολία που διαπερνά το τέλος της ιστορίας δηλώνει την αίσθηση του ανολοκλήρωτου και αποσπασματικού έργου που αποκαλύπτεται με όρους αισθητικούς: με τη σύγκριση και το θαυμασμό του Σολωμού για το τελειωμένο, ακέραιο άγαλμα του Μαίτλαντ. Ωστόσο, το αίσθημα του ατελούς έργου, το αποσπασματικό στοιχείο της ποίησής του είναι συγχρόνως και το πρωτοποριακό χαρακτηριστικό της. Και είναι γι’ αυτό το ποιητικό θαύμα που και η συγγραφέας όπως και ο κάθε αναγνώστης του βιβλίου απευθύνουμε στον ποιητή ένα μεγάλο «ευχαριστώ». «Και για τις γεύσεις και για τις λέξεις, σ’ ευχαριστώ, Διονύσιε» (σ.81).

Η ΑΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ είναι Ομ. Καθηγήτρια ελληνικής φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α