Bookpress / «Πόσα μέτρα είναι ο κόσμος μας;» της Σάντης Αντωνίου (κριτική) / Γιάννης Σ. Παπαδάτος / 27 Ιουλίου 2024

Πολλά χρόνια πριν, είχα μελετήσει ένα πρωτότυπο λεύκωμα του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, με τίτλο Οι φωτογραφίες του Γιώργου Σεφέρη. Σε αυτό παρουσιάζεται η Κύπρος, μέσα από φωτογραφίες, τις οποίες ο ποιητής είχε τραβήξει περί τα μέσα της δεκαετίας του ’50. Εκεί, πέρα από τα ποιήματα που έχει γράψει για την Κύπρο, διαπίστωνα, από άλλη οπτική την πρωτογενή αγάπη του για το νησί. Αποτύπωνε μια πολύμορφη εικόνα του κόσμου της Κύπρου εκείνης της εποχής, με αρχαιολογικούς τόπους, εκκλησίες, την περίφημη συκομουριά στην Αγία Νάπα (υπάρχει και σήμερα, όπως και ο Σεφέρης που μνημειώνεται στον χώρο της), στιγμές επώνυμων εκείνης της εποχής κι επίσης με χαρακτηριστικούς τύπους, γυναικών και ανδρών, που ασχολούνταν με χειροποίητες δημιουργίες. Σε μια φωτογραφία, μαζί με τον Σεφέρη, τον Λώρενς Ντάρελ κ.ά., είναι και ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής. Σεφέρης και Διαμαντής δένονταν με φιλία, αν και είχαν λίγες φορές συναντηθεί. Άλλωστε το ποίημα του Σεφέρη «Λεπτομέρειες στην Κύπρο» το αφιερώνει στον ζωγράφο.

Αυτές τις ημέρες η φυλλομέτρηση εκείνου του βιβλίου, λόγω της επετείου των δραματικών ημερών του Ιουλίου του 1974, τίποτε δεν προμήνυε ένα άλλο βιβλίο, με τίτλο Πόσα μέτρα είναι ο κόσμος μας; Η ζωή, το έργο και ο κόσμος του Αδαμάντιου Διαμαντή της δόκιμης Κύπριας συγγραφέως Σάντης Αντωνίου, που ήρθε στα χέρια μου, με κεντρικό πρόσωπο τον Αδαμάντιο Διαμαντή, τον σπουδαίο ζωγράφο που μεγαλούργησε στην Κύπρο.

Σε αυτό το βιβλίο μεταξύ άλλων συσχετίζεται ο κόσμος του ποιητή Σεφέρη με τον αναδυόμενο κόσμο του ζωγράφου Διαμαντή, ο οποίος ακτινογραφώντας την κυπριακή ανθρωπογεωγραφία –και εκφράζοντας την αγωνία του για το μέλλον–, την αποτύπωσε σε έναν απλό και συνάμα συγκλονιστικό πίνακα με τίτλο «Ο Κόσμος της Κύπρου». Είναι ένας πίνακας διαστάσεων 17,5 x 1,75 μ., με 67 ή 75 υπαρκτά ή και φανταστικά πρόσωπα και με 25 σχέδια τοπίων, όπως –σε διαφορετικές χρονικές στιγμές– σημειώνει ο ζωγράφος. Ο συγκεκριμένος πίνακας που εικονιστικά και μεταφορικά αναδύεται στο βιβλίο, στην ουσία καθορίζει την ιδεολογία του, η οποία είναι ένας ειρηνικός κόσμος στα μέτρα που ορίζεται η γη μας, δημιουργικός και ειρηνικός, γιατί έτσι θα έπρεπε να είναι. Επομένως, οικουμενικό, με βάση και πηγή την Κύπρο, είναι το μήνυμα του Διαμαντή, που το στέλνει από το 1972, χρονιά που περαίωσε τον πίνακα.

Ένα βιβλίο που μεταξύ άλλων συσχετίζεται ο κόσμος του ποιητή Σεφέρη με τον αναδεικνυόμενο κόσμο του ζωγράφου Διαμαντή, ο οποίος ακτινογραφώντας την κυπριακή ανθρωπογεωγραφία και –και εκφράζοντας την αγωνία του για το μέλλον–, την αποτύπωσε σε έναν απλό και συνάμα συγκλονιστικό πίνακα με τίτλο «Ο Κόσμος της Κύπρου».

Σε όλο το βιβλίο περιέχονται πίνακές του, ανάμεσα σε φωτογραφίες και από άλλα βιβλία και υλικό από τον προαναφερόμενο τόμο και σημειώσεις του ίδιου και του Σεφέρη.

Το βιβλίο θεματικά αποτελείται από δύο μέρη:

Στο πρώτο μέρος αναδύεται η ιστορία με ένα κορίτσι που αναζητεί τον φίλο του που χάθηκε. Το κορίτσι περιδιαβαίνοντας πλείστα όσα μέρη, συναντά χαρακτηριστικούς τύπους διαφόρων επαγγελμάτων και ιδιοτήτων (που υπάρχουν στον πίνακα), καθώς πληροφορείται και από την Αρτζού και τον Κεμάλ (τα παιδιά αναφέρονται από τον Διαμαντή σε γραπτό του κείμενο) για τον αγαπημένο της παραμυθά από την Κισσόνεργα (τοποθεσία μεταξύ άλλων που αναφέρονται σε κατάλογο του ζωγράφου). Επίσης συναντά και τον κύριο Κοσμά που απαγγέλει ποιήματα και, βέβαια, τον Διαμαντή που εμφανίζεται ξαφνικά και μαζί ρωτούν για τον χαμένο φίλο. Ο Διαμαντής ζητά από το κορίτσι να καταγράψουν τους ανθρώπους και τις τοποθεσίες που πέρασε.

Η απουσία του φίλου του κοριτσιού εξελίσσεται σε μια παρουσία «ιδανικών και αγαπημένων μορφών» [1] που σημαίνουν την παρουσία της ίδιας της ιστορίας. Στην αφήγηση παρεμβάλλονται και στιγμές ανησυχίας για τις επερχόμενες δύσκολες μέρες. Το κορίτσι περιδιαβαίνοντας μαζί με τον ζωγράφο τους τόπους, συναντούν και τον Σεφέρη, ο οποίος είναι αισιόδοξος για την ανεύρεση του φίλου (που δεν αναφέρω ποιος είναι, για την έκπληξη που θα προκαλέσει στο αναγνωστικό κοινό), τον οποίο ανακαλύπτει ο Διαμαντής. Ευρηματικό το τέχνασμα της συγγραφέως, ώστε να εμπλακούν ο μικρός αναγνώστης και η μικρή αναγνώστρια στους δύο κόσμους των δημιουργών που συναντώνται στην ανάδειξη του εξόχως πολύμορφου και ειρηνικού κόσμου της Κύπρου.

Η απουσία του φίλου του κοριτσιού εξελίσσεται σε μια παρουσία «ιδανικών και αγαπημένων μορφών» που σημαίνουν την παρουσία της ίδιας της ιστορίας.

Η συγγραφέας σε αυτή τη λιτή αλλά πολυσημική ιστορία, παράλληλα με τα έργα του Διαμαντή και άλλα κείμενα-μαρτυρίες, αναφέρει πρόσωπα και τόπους που εντάσσονται στην αφηγηματική λειτουργία και που μνημονεύονται, όπως προαναφέρθηκε, από τον ίδιο τον Διαμαντή σε έργα του ή σε γραπτά του (βλ. το κορίτσι της Μύρτου ή ο κύριος Κοσμάς). Είναι δε εξαιρετικά επιτυχημένη η χρησιμοποίηση στοιχείων της πραγματικότητας στο μυθοπλαστικό υλικό. Η πραγματικότητα με τη φαντασία, με τη σύντμηση του χρόνου, βρίσκονται στο ίδιο ρεαλιστικό επίπεδο αποτυπωμένες στην ακολουθία των γεγονότων. Έτσι η ιστορία, θα έλεγα ότι βρίσκεται στις παρυφές του μαγικού ρεαλισμού. Άλλωστε στον μαγικό ρεαλισμό η φαντασία είναι ισότιμη με την πραγματικότητα. Κανένας από τους ήρωες αλλά και από τους αναγνώστες δεν αναρωτιέται για τα «μαγικά» συμβάντα, ιδιαίτερα για την παρουσία ηρώων που δεν υπάρχουν στη ζωή [2].

Η υπόθεση της αναζήτησης του φίλου της μικρής τελειώνει με την αναφορά στην υφιστάμενη τραγωδία του διαχωρισμού της Κύπρου, αλλά και με την ελπίδα για μια ενιαία χώρα της οποίας ο κόσμος είναι ο θαυμαστά ειρηνικός, ο οικουμενικός κόσμος του Διαμαντή:

«Πέρασε καιρός από τότε. Τα παντζούρια σφάλισαν, οι καρέκλες στο καφενείο άδειασαν… Η Αρτζού με τον Κεμάλ πήγαν στην απάνω γειτονιά. Εμείς εδώ κι αυτοί εκεί, διχάστηκαν οι χωριανοί, μα μένει πάντα ζωντανός της ελπίδας φάρος φωτεινός, ο Κόσμος της Κύπρου» (σ. 36).

Οι τελευταίες αράδες του βιβλίου συμπυκνώνουν το νόημα του έργου του Διαμαντή:

«Διαμαντή, τι λαχταράς πιο πολύ;»
«Ειρήνη λαχταρώ… ειρήνη στον κόσμο μας…» (σ. 38).

1953, Μονή Αχειροποιήτου, Κύπρος. Από αριστερά: Γιώργος Σεφέρης, Λόρενς Ντάρελ, Αντουανέτα Διαμαντή, Μόρις Κάρντιφ. Πίσω, ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής και ο γιος του.

Στο δεύτερο μέρος με τίτλο «Ο κόσμος της Κύπρου» υπάρχουν πληροφορίες για τον εμβληματικό πίνακα, τον ίδιο τον Διαμαντή και για τον Γιώργο Σεφέρη. Το αναγνωστικό κοινό πληροφορείται ότι ο Διαμαντής δανείστηκε τον τίτλο από τον Σεφέρη, που δεν πρόλαβε να δει το έργο. Επίσης παρουσιάζονται και άλλοι φίλοι του Διαμαντή όπως ο ζωγράφος-χαράκτης Τηλέμαχος Κάνθος, ο αρχαιολόγος Πορφύριος Δικαίος, ο λαϊκός ζωγράφος Μιχαήλ Κκάσιαλος. Το γνωστικό μέρος τελειώνει με ένα κατατοπιστικό κείμενο της Ελένης Νικήτα για τον Διαμαντή, τη ζωή του και το έργο του.

Συμπερασματικά: η διαδρομή του κοριτσιού φαντάζει ως ένα ταξίδι αυτογνωσίας, ανάμεσα στους πολιτιστικούς θησαυρούς ανθρώπων και έργων της Κύπρου, αφουγκράζοντας τους πόθους και τις ελπίδες τους, παράλληλα, κομίζοντας την αγωνία μαζί και την ελπίδα των συμπατριωτών της ως τις μέρες μας.

Πρόκειται για ένα εντυπωσιακά και ουσιαστικά καλαίσθητο βιβλίο, που συνδυάζει έξοχα τη μορφή και το περιεχόμενο, το οποίο θα το κατέτασσα στα μεικτά βιβλία γνώσεων. Από τη μία πλευρά αναδύεται το λογοτεχνικό του μέρος με την προαναφερόμενη ιστορία η οποία κρύβει, με σπαράγματα ιστορίας από τις μαρτυρίες και τα λόγια του Σεφέρη και του Διαμαντή, ένα εν δυνάμει πολυφωνικό μυθιστόρημα και από την άλλη πλευρά αναδύεται το γνωστικό μέρος με τις βιογραφίες του Διαμαντή και των φίλων του.

Το βιβλίο τελειώνει με μια πλούσια βιβλιογραφία και πληροφορίες για τη συγγραφή του βιβλίου. Ό,τι ακριβώς απαιτεί η συγγραφή ενός βιβλίου γνώσεων για την αξιοπιστία και την εγκυρότητά του, απαραίτητα στοιχεία που λείπουν από τα περισσότερα βιβλία γνώσεων. Τα σχέδια της Έλενας Τσιγαρίδου δένουν με ουσιαστικό τρόπο την πολυτροπική αφήγηση του βιβλίου. Αλλά να μην ξεχάσω την Εριφύλη Αράπογλου για τον έξοχο σχεδιασμό έκδοσης και τη σελιδοποίηση, και –από δική μου πείρα– τον ποιητή Δημήτρη Παπακώστα που διόρθωσε και επιμελήθηκε τα κείμενα.

＊Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι τ. πανεπιστημιακός, συγγραφέας, κριτικός βιβλίων για νέους. Τελευταίο του βιβλίο η ποιητική συλλογή «Φεγγάρια παιδιά» (εκδ. Πατάκη).

Σημειώσεις

[1] «Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες»: Καβάφης, Κ.Π. Τα Ποιήματα, τόμ. Α΄, Ίκαρος, 1991, σ. 99.
[2] Bowers, M. A. Magic(al) Realism. London and New York: Routledge, 2004

Αποσπάσματα από τα γραπτά του Σεφέρη:

«[Ο Διαμαντής] ήταν από τους ανθρώπους που αγαπά κανείς αμέσως. είχε την ακτινοβολία της αγάπης. το ίδιο και η ζωγραφική του». (σ. 31)

«Η Κύπρος είναι ένας τόπος όπου το θαύμα λειτουργεί ακόμη». (σ. 27)

Απόσπασμα από τα γραπτά του Διαμαντή:

«Έτσι τελείωσα την αφήγηση αυτή το Νιόβρη του ’74. Σήμερα το Μάη του ’75, βρίσκω των εαυτό μου να σκαλίζει ξανά τις ρίζες. Οι χυμοί ήταν πάντα εκεί. Τα δεντράκια και τα λουλούδια που σήκωσαν στις καλύβες τους οι ξεριζωμένοι μας φέρνουν λυγμούς και λαχτάρες. Τα νέα βλαστάρια ανδρώνονται. “Ο Κόσμος της Κύπρου” θεμελιώνει το Κάστρο της νέας ζωής». (σ. 39)