Ο Αναγνώστης / Για ένα ποδήλατο / Εύη Γερασίμου-Καλλιγά / Οκτώβριος 2024

Στο καινούργιο βιβλίο της Χριστίνας Φραγκεσκάκη «ΤΟ ΠΟΔΗΛΑΤΟ ΤΟΥ», μια τετραμελής μικροαστική οικογένεια αναγκάζεται, πιεσμένη από ασύμμετρη απειλή, να εγκαταλείψει τον τόπο και τον τρόπο ζωής της, αναζητώντας ειρήνη και ασφάλεια αλλού. Η επώδυνη μετάβαση των ηρώων από το οικείο στο άγνωστο αποδίδεται εδώ μέσα από τη συνείδηση ενός παιδιού, ενός αγοριού σε προεφηβική ηλικία, που συνδυάζει αγνότητα και λογική, εγρήγορση και αφέλεια.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η συγγραφέας επιλέγει πρόσφυγες ως πρόσωπα των ιστοριών της. Ενώ όμως στο «Η Ορτανσία φυλάει τα μυστικά» και στο «Πιάνεις Χώμα», η δράση εκτυλίσσεται όταν οι ήρωες  έχουν ήδη εγκατασταθεί στη νέα τους «πατρίδα» και σχετίζεται με διαδικασίες προσαρμογής, προσωπικής εξέλιξης και αλληλεπίδρασης με τους ντόπιους, στο «Ποδήλατό του» παρουσιάζονται γεγονότα που συμβαίνουν μέχρι και τις πρώτες μέρες της άφιξής τους στον τόπο «υποδοχής», ενώ ακόμη αναμετρώνται με τις απώλειές τους, βρίσκονται δηλαδή στο μεταίχμιο, στο σημείο μηδέν, από την πληρότητα της προηγούμενης ζωής, στην ένδεια του παρόντος, πριν ξεκινήσει η αφομοίωσή τους στις νέες συνθήκες.

Οι εικόνες συνδέονται παρατακτικά,  η έκφραση  απλή, λιτή, πυκνή, επιγραμματική. Σχήματα που ευνοούνται εδώ είναι τα ομοιοτέλευτα, ο νόμος των τριών και η επανάληψη, που προσδίδουν ρυθμό και ποιητικότητα. Η κυριαρχία του Ενεστώτα, η τεχνική των επαναλήψεων, ως αναπαραγωγή σε παραλλαγές γεγονότων που αφορούν μια κοινότητα, αναστέλλει τη χρονική εξέλιξη της δράσης πλήττοντας ακριβώς την ιδεατή χρονική γραμμικότητα της ιστορίας,  συγχωνεύοντας το μυθιστορηματικό παρόν με τον άχρονο χρόνο και την οικουμενική διάσταση του δημοτικού τραγουδιού και του παραμυθιού.

Ο χρωστήρας του καλλιτέχνη Πέτρου Μπουλούμπαση  δημιουργεί, με οξείες γωνίες, αδρές γραμμές και έντονα χρώματα, ένα παράλληλο κείμενο, που υποστηρίζει και αναδεικνύει εμπνευσμένα κάθε λέξη της ιστορίας.

Στα δύο πρώτα μέρη της  παρουσιάζεται, σε τριτοπρόσωπη αφήγηση και πανοραμική προοπτική, η αρχική κατάσταση των ηρώων, η ανατροπή της, η αναχώρηση από την πατρίδα και μια δύσκολη πορεία φυγής.

Ο Χασμ, τακτικός επισκέπτης και θαυμαστής των ποδηλάτων που πουλά και επισκευάζει ο πατέρας του στο μαγαζί του, αποκτά επιτέλους το δικό του ονειρεμένο ποδήλατο, με το οποίο εξερευνά τη γειτονιά, το περιβάλλον, τη μικρή τους πόλη, με συνεπιβάτιδα, πολλές φορές, την αδελφούλα του, κάτω από το άγρυπνο και στοργικό βλέμμα της μητέρας τους. Ο καιρός αυτής της ξενοιασιάς διακόπτεται κάποια νύχτα ξαφνικά. Η οικογένεια για να σωθεί, εγκαταλείπει  σπίτι, μαγαζί, τη μέχρι τώρα ζωή της, παίρνοντας ελάχιστα πράγματα. Πολύτιμα αντικείμενα, το κλειδί του σπιτιού για τη μητέρα, το αρκουδάκι για την αδελφή, το ποδήλατο για τον Χασμ. Για τον πατέρα  ό,τι πολυτιμότερο, είναι, προφανώς, τα τρία μέλη της οικογένειάς του. Ούτε όμως ο σύμμαχος πατέρας, που αναλαμβάνει το κόστος μεταφοράς του ποδηλάτου, ούτε ο Χασμ που το τρέχει, το περπατά ή το σηκώνει κατά τη δύσκολή τους πορεία, καταφέρνουν τελικά να το κρατήσουν. Λίγο πριν το τέλος του ταξιδιού τους, δεν χωράει στη μικρή βάρκα που στριμώχτηκαν: «μαύρο πουλί (που) πέφτει στα βαθιά».

Από την κοινότητα του προσφυγικού βιώματος οδηγούμαστε  στη διαπασών το προσωπικού δράματος. Στο τρίτο μέρος  μιλά ο Χασμ σε πρώτο πρόσωπο, παρουσιάζει τη νέα κατάσταση μετά την άφιξή τους στο καινούργιο τόπο, μέσα από τη δική του προοπτική. Η μητέρα απλώνει κάθε πρωί έξω από τη σκηνή το χαλάκι της προσευχής, ο πατέρας κάνει ουρές για τρόφιμα και νερό, η αδελφούλα του παίζει και «έρχονται και οι άλλοι».

Ο Χασμ δεν συμμετέχει σε αυτήν την επαναλαμβανόμενη καθημερινή δράση, πενθεί μόνος στη σκηνή. Η απόσυρση του Χασμ από τις υποτυπώδεις δραστηριότητες και συνευρέσεις της οικογένειας και της ομάδας, η αδράνειά του, σηματοδοτεί την προσωποποιημένη οδύνη του ήρωα  για την απώλεια του ποδηλάτου. Το γεγονός όμως ότι «τυλίγεται στο σαλιγκαράκι του», «όλο και πιο βαθιά», ανησυχεί αυτούς που τον αγαπούν. Υπακούει στην επιμονή της μητέρας του και βγαίνει έξω «πέρα από τις σκηνές, πέρα από τα παιδιά», σε μοναχικούς περιπάτους. Η αδελφή του τον εμποδίζει να κοιμηθεί, τον σκουντά, δίνοντάς του χαρτιά και μπογιές. Κρατώντας τα,  στον τρίτο περίπατό του, «πέρα από τις σκηνές», αλλά τώρα «δίπλα στα παιδιά», κάθεται σε ένα δρομάκι και αρχίζει να ζωγραφίζει.

Η λαμπρότερη και λεπτομερέστερη παρουσίαση του ποδηλάτου στο κείμενο, γίνεται όταν αυτό δεν υπάρχει πια, στην τελευταία σελίδα του βιβλίου, τη στιγμή που ο Χασμ το ανακαλεί με τη μνήμη και το αναπαράγει στο χαρτί. Αυτή η δημιουργική στιγμή του ήρωα, καθώς σχεδιάζει στο χαρτί και ζωντανεύει το ποδήλατό του, καθρεφτίζει την περιπέτεια της γένεσης του ίδιου του κειμένου που την εμπερικλείει. Μπορεί δηλαδή να θεωρηθεί μια mise en abyme της αφήγησης και ο Χασμ ένας αντιπρόσωπος της συγγραφέα μέσα στο βιβλίο.

Η βαθμιαία και επώδυνη αναγνώριση από τον παιδικό ήρωα του μη αναστρέψιμου, συνεπάγεται το τέλος της παιδικότητας και συμβαδίζει με τη βιολογική, ψυχολογική και κοινωνική ωρίμανση της προσωπικότητάς του, ως παράγοντας προσαρμογής στη νέα πατρίδα και συμφιλίωσης με τη ζωή και τη σκληρή πραγματικότητα. Η συνειδητοποίηση ότι το αγαπημένο ποδήλατό του «είν΄ εδώ ξανά», δεν χάθηκε, άρα ούτε το σπίτι, το σχολείο, η πόλη τους, η ζωή τους στην πατρίδα δεν χάθηκαν, αφού είναι μέσα τους και μπορούν να ανακληθούν, τον γεμίζει ευφορία, βλέπει το δρομάκι σαν «δρόμο ανοικτό», ενώνεται με τα παιδιά, είναι έτοιμος να πετάξει ξανά, ακάθεκτος προς τη ζωή.

(*) H Εύη Γερασίμου-Καλλιγά είναι Φιλόλογος, διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αιγαίου

Πηγή:

https://www.oanagnostis.gr/gia-ena-podilato-grafei-i-eyi-gerasimoy-kalliga/